ملامتیه

از صوفیه.

لویی ماسینیون می نویسد ملامتیه مدرسه ای خراسانی در عقائد (قرن نهم تا یازدهم میلادی) می باشد. ایشان در عراق ضد صوفیه هستند.

مرحوم محقق اردبیلی در شرح این فرقه آورده است: «فرقه هشتم [[از صوفیه ملامتیه اند. ایشان آشکارا مرتکب گناه شده و در آن مبالغه تام و تمام می کنند. و اگر خمر نباشد آب انار و مانند آن را در شیشه کرده و در برابر مردم می خورند تا مردم را به مذهب خود وادار کنند. اگرچه همه صوفیه به جبر قائل می باشند ولی این طایفه در آن مبالغه کرده و می گویند صاحبان گناه بر اصحاب عبادت مزیت دارند چرا که مردم ایشان را ملامت می کنند و این دریچه ای است بلند که دست عابدان به آن نرسد. این گروه نزد همه صوفیه عزیزند. برخی از متعصبان مانند جامی در مقام توجیه و اصلاح افعال ایشان درآمدند. »

مدرسی چهاردهی در سیری در تصوف ایران در شرح حال مشایخ و اقطاب می نویسد: «اگر عارف وارسته ای اقتضای حالش آماده پذیرش مرید و مرادی نیست و خواستار عزلت بوده. . . چنین اشخاص آزاده ای را ملامتی گویند ولی نه آن که گرد منهیات گردد. بعدها عده ای برای جلب انظار عامه تظاهر به ملامتی نمودند و بدین بهانه، آلوده به اعمال ناشایسته گشته، به مرور طایفه قلندریه نیز با ملامتیه آمیختند. ولی ملامتی واقعی گرد خانقاه و اسم و طریقت و لباس خاص نبوده و به هیچ عنوان مرید نمی پذیرد. در زمانی، مردان پاکدل پیدا می شدند که آنان را ملامتی می گفتند ولی ملامتی اسم سلسله خاصی نبود و از این جهت با اویسیه شباهتی داشت. » وی در جای دیگر می نویسد: «ملامتی پیر خود را معرفی نمی نماید ولی نیاز به پیر دارد. به اصول اخلاق و شرع پایبند است. » وی در ادامه به ورود قلندریه به ملامتیه اشاره کرده و می نویسد: « ملامتیه شبیه به آن قلندریه ای هستند که گرد مناهی می گردند. . . قلندریه موی سر و ابرو را می تراشیده و دلقی از پشم سبز به تن داشتند. در خراسان به وسیله قطب الدین حیدر و در هند به وسیله خضرومی انتشار یافته است. . . كتاب مذكور نام وی را به همین صورت ضبط كرده است. ملامتیه در ایران به صورت سلسله ای عرض وجود کرده و اکنون با فوت مشایخ پیروان این سلسله، عملاً سلسله ملامتی وجود خارجی ندارد. »

عبدالمنعم حفنی ایشان را پیروان حمدون قصّار (م: 271هـ. ق) معرفی کرده است.

سعید نفیسی در سرچشمه تصوف در ایران می نویسد: « ملامتیان و ملامتیه در زمینه وحدت وجود منتهای مبالغه و غلو را کرده اند و همین سبب شده است که بسیاری از مشایخ بزرگ تصوف ایران از ایشان بیزاری جسته اند. مسلک ملامتیان از پایان قرن سوم آشکار شده است. مطهر بن طاهر مقدسی در کتاب البدء و التاریخ که در 507 هجری قمری تألیف کرده است این گروه افراطیان و غالیان مبالغه پسند را چهار طائفه می داند: حسنیه، ملامتیه، سوقیه، معذوریه و می گوید روی هم رفته کارشان این است که پیرو مذهب معلوم و عقیده مفهومی نیستند زیرا که پیرو پندارها و اندیشه ها هستند و یک رای را به رای دیگر می برند. برخی از ایشان سخن از حلول می گویند چنانکه از یک تن از ایشان شنیدم که می گفت جایگاه وی در میان رخسار امردان است و کسانی از ایشان سخن از اباحت و اهمال می گویند و از سرزنش سرزنش کنان باک ندارند و کسانی از ایشان سخن از عذر می آورند و معنی آن این است که کافران نزد ایشان از کفر خود و انکار از حق معذورند زیرا که حق در ایشان تجلی نکرده است و پنهان است و کسانی از ایشان می گفتند که خدا هیچ کس را کیفر نمی دهد و آفرینندگان خود را بی بهره نمی گذارد و کسانی از ایشان سخن از تعطیل محض و الحاد می گفتند و کارشان تنها خوردن و آشامیدن و سماع و پیروی از هوی و پیروی از نفس بود.

چیزی که جالب است این است که برخی از این افکار در فلسفه اگزیستانسیالیست های امروز هم هست و همچنان که این فلسفه اگزیستانسیالیسم، نتیجه ناکامی ها و محرومیت های حوادث پنجاه ساله اخیر اروپا و عواقب دو جنگ جهانی بوده است، باید این عقیده گروهی از ملامتیان را نیز نتیجه نگرانی ها و نابهرگی های جامعه ایرانی پس از استیلای بیگانگان تازی و ترک دانست.

نخستین پیشوای ملامتیان ابوصالح حمدون بن احمد بن عمّاره قصار نیشابوری را دانسته اند که در 271 هجری قمری درگذشته و در حیره نیشابور مدفون شده است. نوشته اند که وی طریقه خود را نخست در نیشابور منتشر کرد چون از آنجا به عراق رفت، ابومحمد سهل بن عبدالله شوشتری (تستری) ( درگذشته در محرم 283ق در 80 سالگی) و ابوالقاسم جنید بغدادی قواریری زجاج خراز که اصلاً از مردم نهاوند بوده و در 297 یا 298 هجری قمری درگذشته است هر دو عقاید وی را پسندیده اند. از اینجا پیداست که این افکار نه تنها در میان مردم ایران پذیرفتنی بوده بلکه ایرانی انی هم که در خارج از ایران می زیسته اند مانند سهل بن عبدالله و جنید با آنها همدستان می شده اند.

دومین کس از مشایخ ملامتیه ابوحفص عمر بن سلمه حداد نیشابوری (م: 264 یا 265 یا 267هـ. ق) است. از اینجـا پیداست که این عقاید ملامتیان چنان با مردم ایران یا لااقل مردم نیشابور در آن زمان سازگار بوده است که تا حمدون قصّار آن ها را اعلان کرده یک تن دیگر از بزرگان مشایخ روزگار به آن ها گرویده است.

سومین پیشرو ملامتیان ابوعثمان سعید بن اسماعیل حیری نیشابوری را که اصلاً از مردم ری بوده و در ریبع الاول 298 هجری قمری درگذشته است، دانسته اند و گرایش وی نیز به این مسلک، نکته ای را که پیش از این آورده ام ثابت می کند.

چهارمین کس از پیشوایان ملامتیه که در تاریخ معروف است ابومحمد عبدالله بن محمد بن منازل نیشابوری بوده است که شیخ ملامتیه در نیشابور بوده در 329 یا 330 هجری قمری درگذشته است. وی را از اصحاب حمدون قصّار دانسته اند، چون نزدیک شصت سال پس از مرگ وی درگذشته است پیداست که در آغاز زندگی و شاید پیش از بلوغ صحبت وی را درک کرده است.

ابوحفص نیشابوری گفته است: فتوّت ادای انصاف و ترک مطالبه انتصاف است. و نیز گفته است: اگر جوانمرد باشی باید که در روز مرگ تو، سرای تو جوانمردان را عبرت و اندرز باشد. و ابوعثمان حیری گفته است: جوانمردان کسانی هستند که خود را نبینند. از اینجا چنین برمی آید که سازگاری کامل در میان ملامتیه یا ملامتیان و فتیان یا جوانمردان بوده است. و این که فتیان از برخی کارهای افراطی مانند راهزنی و کشتار باک نداشته اند از اینجاست که ایشان هم مانند ملامتیه از کارهایی که در ظاهر مردم نمی پسندیده اند هراسان نبوده اند و یک گونه اشتراک در میان عقاید این دو گروه بوده است.

از پیشروان طریقه ملامتی مستقیماً چیزی به ما نرسیده است و هرچه درباره ایشان نوشته اند گفتار صوفیه است که بیشتر از بزرگانشان ملامتیه را از خود نمی دانسته و احیاناً از ایشان تبری و بیزاری می جسته اند و شاید در آنچه از عقاید ایشان گفته اند مبالغه کرده باشند. چیزی که مسلّم است این است که آن بی اعتنایی و گاهی نهی و تخطئه که بسیاری از متصوفه درباره ظاهر شرع و اعمال شرعی داشته اند و پیش از این به آن اشاره رفت، ممکن است گروهی را که بی باک تر بوده و بیشتر در برابر سختگیری های قشریان پرخاش می کرده اند واداشته باشد که عمداً آشکارا خود را مخالف فرایض شرعی نشان داده باشند تا آن معتقدات را بیشتر نمایان کنند و باک نداشته اند که از ارتکاب منهیات، مردم ایشان را ملامت و سرزنش کنند و به همین جهت یا خود و یا دیگران به ایشان ملامتیه و ملامتیان گفته اند. سابقاً اشاره رفت که برخی از بزرگان تصوف نیز از شطحات و شطحیات پروا نداشته اند و این بی پروایی ایشان، بی شباهت به رفتاری که از ملامتیان ذکر کرده اند نیست.

آنچه درباره ملامتیان نوشته اند بدین گونه است: می گفتند که یگانه معبود خداست و او باید اعمال آفریدگان خود را بپسندد و روا بداند و در این صورت سالک، نه بر عمل خود باید بنگرد و نه به قبول و نظر مردم. باید در هر کاری اخلاص ورزد و از هر گونه ریا پرهیز کرد. باید بدگمانی درباره نفس خود را نخستین گام حسن ظن به حق دانست، زیرا که اصل، معرفت حق است. به همین جهت می بایست در اخلاق و معاملات خود آزاد باشند و برخلاف صوفیه و پشمینه پوشان، ظاهرشان از حیث لباس و رفتار با مردم دیگر تفاوت نداشته باشد، تا گرفتار خودنمایی نشوند و پشت به قبله نماز نخوانند. مخصوصاً باید بکوشند هرگز در اظهار خیر و اخفای شر نکوشند و عبادت را تنها سِرّی در میان عبد و حق بدانند، نه آن که مردم آن را بپسندند و خود را از اظهار این عبادت به ریا ملامت کنند. حتی برای آن که به ریا و خودفروشی گرفتار نشوند باید از اظهار قبایح و بیان معایب نفس خود در میان مردم گریزان نباشند و نفس را همواره متهم و بدکار بدانند. بدین جهت همیشه کاری می کرده اند که مردم ایشان را ملامت کنند تا مغرور و فریفته نشوند و عبادت را وسیله نسازند که معبود و مقبول مردم باشند.

صوفیان نفس را هیچ می شمردند و به نابودکردن و نیست کردن آن می کوشیدند و ملامتیان بر عکس به مراقبت نفس اهتمام داشته اند. صوفی ظاهر را نمایش باطن می دانسته و از اظهار زهد و ریاضت و کرامت مغرور بوده است و ملامتی باطن خود را ظاهر نمی ساخته و اظهار زهد و ریاضت و کرامت را دعوی جاهلان و نادانی و رعونت و ریا می شمرده و از اقبال مردم خودداری می کرده است.

در این تردیدی نیست که صوفیه نیز به هیچ وجه پایبند ظواهر شرع نبوده اند و هرگاه که توانسته اند در نفی و نهی از آن سخن رانده اند، اما بیشتر برای رهایی از هنگامه مخالفان و اجتناب از سست شدن مسلک و طریقه خود از تظاهرهای بی باکانه ملامتیان سر باز می زده اند و کنه عقاید خود را در پرده و لفافه کنایات و استعارات و اصطلاحات خاص به خود، بیان می کرده اند، تا از شر و بدخواهی و هنگامه جویی متشرعان در امان باشند.

محی الدین ابن عربی با آن که بیشتر از اهل ظاهر بوده، در بیان عقاید ملامتیان مبالغه کرده و ایشان را کاملاً اهل طریق شمرده و گفته است دلیل احتجاب ایشان این بوده است که اگر پایه و مایه ایشان بر مردم آشکار شود ایشان را چون خدایی بپرستند و سپس می گوید که عقاید این گروه را هر کس درک نمی کند و تنها اهل الله به دریافت آن اختصاص دارند. در ضمن بایزید بسطامی و عبدالقادر گیلانی حتی خویشتن را از این گروه می شمارد و ملامتیان را مردمانی می داند که بدان پایه و درجه رسیده اند که درجه ای بالاتر از آن جز نبوّت نیست.

چنانکه گفته شد بیشتر از بزرگان مشایخ تصوف ایران مانند امام ابوالقاسم قشیری و شهاب الدین سهروردی که از قانون گذاران و بنیادگذاران تصوف ایران بوده اند، ملامتیان و عقاید و رفتارشان را رد کرده اند. صوفیه در باطن به نوعی از حلول یا اتحاد و وصول و اتصال معتقد بوده اند امّا آشکارا این عقیده را اظهار نکرده اند، ملامتیه که از هرگونه دعوی گریزان بوده اند سکر و جذبه را رد می کردند و به وحدت و حلول و اتحاد و نظایر آن قائل نبوده اند.

از طرف دیگر صوفیه، فتیان و جوانمردان را از خود بیگانه نمی دانسته اند و ملامتیان که معتقد به ایثار و بذل و سخا و اجتناب از آزار و ایذاء و گذشت و اغماض و ترک شکایت بوده اند همان عقاید جوانمردان را داشته اند و بدین جهت می توان گفت رد عقاید ملامتیه از طرف متصوفه بیشتر جنبه مصلحت جویی و سازگاری با زمان و مکان را داشته است و در باطن اختلاف اساسی در میان دو طریقه ملامتیه و صوفی نبوده است. چنانکه پیش از این هم اشارت رفت بسیاری از پیشروان تصوف در ضمن، پیشرو جوانمردان هم بوده اند و برخی از ایشان نخست وارد حلقه فتوت شده و سپس به تصوف گرویده اند. در حقیقت نمی توان به تفاوت و مغایرت اساسی در میان سه طریقه صوفی و ملامتی و جوانمرد قائل بود و باید هر سه را شاخه ای از یک اصل دانست. در میان ملامتیان پیروان حمدون قصّار را حمدونیه و قصاریه نامیده اند و از اینجا پیداست همچنانکه در میان متصوفه طریقه ها و سلسله های متعدد بوده ملامتیان نیز طریقه ها و سلسله های متعدد داشته اند.

طریقه و روش ملامتیان در ایران تا دیربازی رایج بوده است و در زمان های بعد، اصطلاح قلندر را برای این گونه مردم افراطی به کار برده اند. کلمه قلندر، بیشتر از قرن هفتم در ایران رایج شده و چنان می نماید که بیشتر در میان متصوّفه هند معمول شده و در دوره مغول که قدرت و نفوذ متشرعان در ایران کم شده است، از زیر پرده بیرون آمده و سپس در طرق مختلف تصوف از دوره صفویه به بعد راه یافته است. رفتار و گفتار قلندران ایران و هند و سوریه و مغرب بی شباهت به آنچه از ملامتیان گفته اند نیست. برخی از ایشان موی ریش و سبیل و سر و حتی ابروها را می تراشیده اند و دلقی از پشمینه سبزرنگ می پوشیده اند. معروف ترین پیشرو ایشان در ایران قطب الدین حیدر بن تیمور بن ابوبکر بن سلطانشاه بن سلطان خان سالوری از مردم شهر زاوه (م: 613 یا 618ق) بوده که در همان شهر زاوه مدفون است و به همین جهت اینک آن را تربت حیدری می نامند. پیشوای ایشان را در هند خضر رومی می نامند که چندان آگاهی از زندگی او نیست. »