نیشابور

نِیْشابور الگو:تلفظ یا نیشاپور (به پهلوی:الگو:پهلوی ج الگو:پهلوی ج الگو:پهلوی ج الگو:پهلوی ج الگو:پهلوی ج الگو:پهلوی ج الگو:پهلوی ج الگو:پهلوی ج الگو:پهلوی ج الگو:پهلوی ج نیو شَهپُهْر، به معنی: ساختهٔ نیک شاهپور) مرکز شهرستان نیشابور و یکی از شهرهای مهم خراسان بزرگ و استان خراسان رضوی در شرق ایران است که در دامنه کوه بینالود قرار گرفته‌است. نیشابور از مهم‌ترین مراکز جمعیتی، فرهنگی، گردشگری، صنعتی و تاریخی شمال شرق ایران به شمار می‌آید و به عنوان یکی از نمادهای تاریخ و فرهنگ ایران مطرح شده‌است.^[۱] طبق آخرین تغییرات در افزایش حریم شهری شهر نیشابور ۲۷۶٫۰۸۹ نفر^[۲]^[۳] و بر اساس سرشماری عمومی سال ۱۳۸۵ شمسی ۲۰۵٬۹۷۲ نفر^[۴] جمعیت دارد. فرمانداری نیشابور جز فرمانداری‌های ویژه در ایران است.الگو:مدرک

ریوند، نیسایه، ابرشهر، نیسابور، نشابور، شهر فیروزه، اُمُ البلاد خراسان، شهر شادیاخ از نام‌های قدیمی و دیگر شهر و منطقه نیشابور است. نیشابور در دوره ساسانیان، در حدود دهه‌های میانیِ سده یِ سومِ میلادی به فرمان شاپور اول تأسیس شد.^[۵] در سال ۶۴۳ (میلادی) در زمان خلافت عمر بن خطاب فتح شد.^[۶] نیشابور برای بار نخست در دوره طاهریان و بار دوم در اوایل دوره سلجوقیان به عنوان پایتخت ایران انتخاب شده بود.^[۷] و در قرن یازدهم میلادی یکی از ده شهر بزرگ و پرجمعیت جهان بوده.^[۸]در این دوره نیشابور با ۱۲۵ هزار تن جمعیت، هشتمین شهر پرجمعیت دوران خود بوده است.^[۹]شکوفایی و شهرت این شهر و منطقهٔ آن بین سده‌های میانی ورود اسلام به خراسان تا دورهٔ حمله مغول بوده و نیشابور در این سده‌ها پایتخت فرهنگی ایران شناخته شده‌است.^[۱۰]

حوزهٔ علمی این شهر در دوران طلایی اسلام یکی از بزرگترین مراکز و موطن بسیاری از دانشمندان، شاعران، صوفیان و دیگر بزرگان بوده‌است، از این شهر همواره به عنوان یکی از مهم‌ترین و بزرگترین مراکز و شهرهای تمدن و فرهنگ اسلامی یاد می‌شود.^[۱۱] مسلمانان - به خصوص تعدادی از صحابه - در این شهر مسجدهای بزرگی را بنا کردند.^[۱۲] نیشابور یکی از مراکز علم و دانش اسلامی و نوآوری در دوران طلایی اسلام، مخصوصاً در دورهٔ خلافت عباسیان بود، اگرچه حمله مغول و تأثیرات پس از آن، به عنوان ضربه‌ای رکودکننده در تاریخ نیشابور و درپی آن تمدن اسلامی و ایران مطرح است. آنچه از نیشابور کهن باقی مانده‌است منطقه‌ای به نام کُهَندِژ ناحیه‌ای به وسعت ۳۵۰۰ هکتار، در جنوب شهر کنونی نیشابور است.^[۱۳] نخستین پژوهش‌های باستان شناسی در نیشابور، از سال‌های ۱۹۳۵ و ۱۹۴۷ شروع شد و تا کنون نیز ادامه دارد.باقیمانده سلسله قاجار نیز در این شهر هنوز وجود دارند تعدادی از آنها در کوی نگارستان ساکنند وعدهای نیز در عبدلله آباد نیشابور ساکن هستند^[۱۴] دو روز ۲۵ فروردین و ۲۸ اردیبهشت در تقویم ایران به نام دو تن از مشاهیر جهانی اهل نیشابور، یعنی محمد عطار و عمر خیام نامگذاری شده‌است.^[۱۵]

نیشابور در قرون وسطی و در دوران طلایی اسلام یکی از بزرگترین شهرهای جهان، رقیب ایرانی بغداد و قاهره در جهان اسلام و مرکز خراسان بود.^[۱۶] در این دوران نیشابور از شهرهای شرق اسلامی به شمار می‌رفته که در دوره‌هایی از تاریخ اسلامی در علوم و توسعه آن جایگاهی ممتاز داشت. در این دوران نیشابور در عین حال که مأمن ایرانی‌تباران بوده‌است مهاجرانی از بیشتر نقاط جهان اسلام پذیرفته بود. این مهاجرت از فتح نیشابور تا حمله غزها و مغول ادامه داشته‌است.^[۱۷] توجه دانشمندان بزرگ به این شهر و اقامت در آن، نیشابور را به یکی از مهم‌ترین مراکز علمی آن دوران تبدیل کرد.^[۱۸] نیشابور در گذشته به‌وفور نعمت، جمعیت فراوان، عمارتهای بسیار و باشکوه، معادن فیروزه، تعداد زیاد کاروان‌ها و کاروانسرای‌ها، رونق تجارت، کثرت مدارس و خانقاه‌ها، مساجد و کلیساها و تعداد بی‌شمار دانشمند و دیگر بزرگان مشهور بوده‌است.^[۱۹]. در اوائل دوره تمدن اسلامی مرکز خراسان و قدیم‌ترین پایگاه علوم اسلامی در ایران نیشابور بوده‌است.^[۲۰] در دوره خلافت عباسیان نیشابور از مراکز تصوف^[۲۱] و اسماعیلیه^[۲۲] در ایران و خراسان و مذهب اکثریت مردمش شافعی و حنفی^[۲۳] بوده‌است.

لطافت هوا، آمادگی خاک و کانی‌های نادر (چون فیروزه، گوگرد، مس، نمک، گچ و...) موقعیت جغرافیایی این شهر که نیشابور را بر سر راه همه شهرهای خراسان و دیگر بخش‌های ایران قرار می‌دهد، امکانات اقتصادی، تجاری و فرهنگی ویژه‌ای فراهم آورده‌است که نیشابور را بدان مرحله از گستردگی رساند که در تمام ادوار پیش از حمله مغولان، آبادترین شهر خراسان و یکی از بزرگترین شهرهای ایران و جهان شود، چنان که پیش و پس از ورود اسلام به ایران، مرکز بزرگ مسیحیان ایران (نسطوری‌ها) و اقلیت کلیمیان بود و نیز پایتخت زرتشتیان به شمار می‌رفت.^[۲۴] نشانه ها و شواهد امروزی که عبارت از خرابه های متعدد در اطراف شهر کنونی نیشابور است گستردگی این شهر را در زمان‌های قدیم، یعنی کهن شهرِ نیشابور را به خوبی نشان می‌دهد.^[۲۵] نیشابور یکی از پایدارترین شهرهای ایران و خراسان است که بر سر جاده ابریشم قرار داشته‌است.^[۲۶] قدمت شهرنشینی و پایگیری این شهر را به دوره ساسانی و دوران شاپور اول نسبت داده‌اند. اما برپایه پژوهش‌های باستان‌شناسی در نیشابور، این منطقه در هزاره سوم پیش از میلاد دارای ارتباط تجاری با دره سند در پاکستان و نیز منطقه بین النهرین بوده‌است و قدیمی‌ترین منطقه تاریخی و باستانی خراسان بزرگ است.^[۲۷]

این شهر بدین علت که چندین بار در مواقع مختلف کاملاً ویران گردید کمتر مورد شناسایی قرار گرفته‌است. نیشابور چندین بار توسط زلزله ویران گشته.^[۲۸] از قرن سوم تا اوت ۱۹۲۸ (میلادی) نیشابور در محاصره زلزله بوده‌است. در طول این مدت زلزله‌های ویران کننده بر روی سازه‌ها دگر ریختی زمین به طور متواتر بر گستره شهر نیشابور وارد کرده‌است.^[۲۹]

اسلام دین اول نیشابور است. از سال ۶۴۳میلادی که این شهر توسط مسلمانان بدون جنگ فتح شد تا کنون، اسلام دین اول مردم این شهر به شمار می‌رود.^[۳۰] زبان اکثریت مردم نیشابور فارسی است.زبان ترکی خراسانی، کردی، کرمانجی و عربی نیز رایج است.^[۳۱] هنرهای رایج در نیشابور سفالگری، فرش بافی، فیروزه تراشی، کاشی‌کاری، نمدمالی و فرت‌بافی است.^[۳۲]

در بهمن ماه ۱۳۸۹ نیشابور در شبکه میراث معنوی جهان در سازمان یونسکو به ثبت رسید.^[۳۳] این شهر دارای بناهای تاریخی و مذهبی بسیاری است که قابلیت گردشگری دارند. طبیعت نیشابور نیز از مراکز گردشگری در خراسان و ایران است. نیشابور از شهرها و پایتخت‌های قدیمی ایران است و اکنون از نگاه جمعیتی، یکی از شهرهای پرجمعیت استان خراسان رضوی وایران است و یکی از فعال‌ترین شهرهای استان خراسان رضوی در صنعت و اقتصاد است و دومین قطب صنعتی استان‌های خراسان به شمار می‌رود.^[۳۴]

مسافت شهر نیشابور از راه جاده ۴۴ با مشهد ۱۲۴ کیلومتر، تا تهران ۷۶۸ کیلومتر و تا فیروزه (نزدیکترین مرکز شهرستان به نیشابور از راه جاده) ۱۵ کیلومتر است. همچنین شهر کاشمر در ۱۳۰ کیلومتری جنوب نیشابور واقع شده‌است. نزدیک‌ترین پایتخت به نیشابور، عشق‌آباد، پایتخت کشور ترکمنستان با فاصله حدود ۱۹۰ کیلومتر است.^[۳۵] با افتتاح ایستگاه قطار نیشابور در اول مرداد سال ۱۳۳۵ شمسی توسط محمدرضا پهلوی، این شهر به راه‌آهن سراسری ایران متصل گشت.^[۳۶]