غَیلانیه

ایشان منسوب به غَیلان می باشند.

غیلان دارای دو عقیده خاص بوده، که هر دو مخالف با عقاید اهل سنت است. وی از یک سو در مسئله جبر و اختیار هم عقیده معتزله بوده و به همین سبب نیز در برخی از کتاب های فرق، فرقه او را از فرق قَدَریه که سلف معتزله است، به حساب آورده اند. چنانکه احمد بن یحیی بن مرتضی او را بنابر نقل قاضی عبدالجبار و ابوالقاسم ابوالقاسم بلخی از معتزله دانسته و عبدالرحیم خیاط نیز می نویسد: «غیلان به اصول خمسه معتزله معتقد بود پس معتزلی است».

و از سوی دیگر چون ایمان را تنها در معرفت قلبی به حق تعالی می دانسته، از مرجئه دانسته شده است. اکثر کتاب های فرق، غیلانیه را از مرجئه به شمار آورده اند. چنانکه ابوالحسن اشعری می نویسد: « غیلانیه از مرجئه، می گویند ایمان معرفت به خدا است، معرفت ثانوی (یعنی معرفت از روی نظر و استدلال) و محبت و خضوع و اقرار به آن چه رسول الله صلی الله علیه و آله آورده است، اما معرفت اولیه چون اضطراری است جزء ایمان نیست». ابوالحسن اشعری همچنین حکایت های دیگری نیز از او نقل کرده است.

همچنین حسن بن موسی نوبختی و محمد شهرستانی نیز ایشان را از مرجئه دانسته اند. حسن بن موسی نوبختی می نویسد: «غیلان بن مروان، رئیس مرجئه شام است و می گوید خلافت برای هر کسی که عالم به کتاب و سنت باشد سزاوار است و آن فقط به اجماع امت ثابت می شود».

با توجه به همان دو قول است که وی از یک سو از مرجئه دانسته شده و از سوی دیگر از معتزله. چنانکه ابن راوندی وی را در توحید و عدل موافق با معتزله و در عقیده «منزلة بین المنزلتین» مخالف با آنان به حساب می آورد، به این معنی که او بر خلاف اندیشه اعتزال، شخص گناه کار را مؤمن می دانسته و لذا از مرجئه به حساب می آمده است.

ناگفته نماند که حسن بن موسی نوبختی و محمد شهرستانی نام غیلان را غیلان بن مروان ذکر کرده اند درحالی که محمد زاهد کوثری در حاشیه الفرق بین الفرق نام او را غیلان بن مسلم القبطی می داند و دکتر محمد جواد مشکور نیز وی را با عنوان غیلان بن مسلم دمشقی معرفی می کند.

ابن ندیم می نویسد: «وی رساله هایی داشته که بالغ بر دو هزار صفحه می شده است. وی در کودکی از پیروان حارث بن سعید بوده است. هشام بن عبدالملک او را طلب کرد و اوزاعی به قتل او فتوی داد. وی در باب کیسان دمشق مصلوب گردید».

ابن جریر طبری قتل او را در حوادث سال 135هجری قمری ضبط کرده است.

ابن اثیر در اللباب فی تهذیب الانساب؛ غَیلانی را به فتح غین و سکون یاء ضبط کرده است.

محمد بن احمد خوارزمی ایشان را اصحاب غیلان بن خَرَشة الضُبّی دانسته است.

محمد شهرستانی نام وی را در ج1، ص127 در ضمن بیان فرقه ثوبانیه ـ از مرجئه، ابو مروان غیلان بن مروان دمشقی ضبط کرده، در حالی که هم او در ج1، ص123 در جایی که تتمه رجال خوارج را نام می برد از کسی با نام ابومروان غیلان بن مسلم یاد می کند.