جاحظیه: تفاوت بین نسخه‌ها

از دایره المعارف فرق اسلامی
پرش به: ناوبری، جستجو
 
(۹ نسخهٔ میانی توسط کاربر مشابهی که نشان داده نشده)
سطر ۱: سطر ۱:
−
از [[معتزله]].  
+
از [[معتزله (معتزله)|معتزله]].  
  
−
ایشان پیروان عمرو بن بحر [[جاحظ]] می باشند. <ref> [[اعتقادات فِرَق المسلمین و المشرکین]]، [[فخر رازی]]، ص44 / [[بیان الادیان]]، [[ابوالقاسم بلخی]]، ص64 / [[التبصیر فی الدین]]، [[شهفور اسفراینی]]، ص81 / [[تعریفات العلوم و تحدیدات الرسوم]]، [[سیدعلی جرجانی]]، ص59 / [[الفرق بین الفرق]]، [[عبدالقاهر بغدادی]]، ص187 / [[مفاتیح العلوم]]، [[محمد بن احمد خوارزمی]]، ص45 / [[المواعظ و الاعتبار بذکر الخطط و الآثار]]، [[احمد بن علی مقریزی]]، ج2، ص348 / [[نفائس الفنون فی عرایس العیون]]، [[شمس الدین محمد آملی]]، ج2، ص271</ref>  
+
[[ابن اثیر]] در [[اللباب فی تهذیب الانساب]] جاحظ را به فتح جیم و کسر حاء ضبط کرده است. <ref> [[اللباب فی تهذیب الانساب]]، [[ابن اثیر]]، ج1، ص248</ref>  
  
−
[[جاحظ]] خود از [[نظّامیه]] بوده است. <ref> [[الانتصار و الرد علی ابن الراوندی الملحد]]، [[عبدالرحیم خیاط]]، ص148</ref>  
+
ایشان پیروان [[عمرو بن بحر جاحظ]] می باشند. <ref> [[اعتقادات فِرَق المسلمین و المشرکین]]، [[فخر رازی]]، ص44 / [[بیان الادیان]]، [[ابوالقاسم بلخی]]، ص64 / [[التبصیر فی الدین]]، [[شهفور اسفراینی]]، ص81 / [[التعریفات العلوم و تحدیدات الرسوم]]، [[سیدعلی جرجانی]]، ص59 / [[الفرق بین الفرق]]، [[عبدالقاهر بغدادی]]، ص187 / [[مفاتیح العلوم]]، [[محمد بن احمد خوارزمی]]، ص45 / [[المواعظ و الاعتبار بذکر الخطط و الآثار]]، [[احمد بن علی مقریزی]]، ج2، ص348 / [[نفائس الفنون فی عرایس العیون]]، [[شمس الدین محمد آملی]]، ج2، ص271</ref>  
  
−
[[ابن اثیر]] در [[اللباب فی تهذیب الانساب]] [[جاحظ]] را به فتح جیم و کسر حاء ضبط کرده است. <ref> [[اللباب فی تهذیب الانساب]]، [[ابن اثیر]]، ج1، ص248</ref>  
+
جاحظ خود از [[نَظّامیه]] بوده است. <ref> [[الانتصار و الرد علی ابن الراوندی الملحد]]، [[عبدالرحیم خیاط]]، ص148</ref>  
  
−
[[دانشنامه جهان اسلام]] درباره آرای کلامی [[جاحظ]] می نویسد: « [[جاحظ]] علاوه بر آن که در ادبیات عربی در سطحی بسیار عالی و نثرنویس کم نظیر و بلکه بی نظیر بوده است، متکلمی بزرگ و سرشناس نیز به شمار می آید. نویسندگان دارالسلام و همچنین پژوهندگان غیرمسلمان به حذاقت و مهارت [[جاحظ]] در علم کلام شهادت داده اند. به عقیده [[جاحظ]]، علم کلام وسیله ای است که در هر علمی برای سنجش حق و تبیین باطل باید آن را به کار گرفت. [[جاحظ]] بر این باور است که به علم کلام ستم می شود و مورد تحقیر قرار می گیرد، هم از سوی عوام، هم از سوی خواص و هم از سوی پادشاهان. [[جاحظ]] اصحاب فتوا و احکام را نیز از دشمنان علم کلام می داند. » این دانشنامه سپس به روش [[جاحظ]] پرداخته و می نویسد: « [[جاحظ]] در آثارش مانند عالم و پژوهنده ای امروزی ظاهر می شود که برای شناختن جهان هستی و پی بردن به اسرار طبیعت، به استفاده از تمام وسایل و روش های پژوهش، از جمله حس و حفظ و تجربه و استفاده از تجربه دیگران و عقل سفارش می کند. نگاه [[جاحظ]] به علم، علمی محض نیست و به دین نیز نگاه کلامی محض ندارد، بلکه نگاهش به علم و دین هر دو فلسفی است. [[محمد شهرستانی]] نوشته است که مذهب وی در نفی صفات، مذهب فلاسفه است. طبق نقل اشعری، [[جاحظ]] بر خلاف [[ابوالهذیل علاف]] و بر وفاق [[نظام]] و [[علی اسواری]] ، قدرت خدا را محدود می دانست، به این صورت که قائل بود خداوند به قدرت بر ظلم، کذب، ترک اصلح و اختیار غیر اصلح متصف نمی شود و همچنین محال است به عذاب مؤمنان و کودکان و افکندن آن ها به دوزخ اتصاف یابد. [[جاحظ]] در خصوص اراده، عقیده مخصوصی دارد. طبق نقل [[محمد شهرستانی]]، او اصل اراده را به این صورت که جنسی از اعراض باشد، شاهداً و غائباً انکار کرد. وی اراده را در مورد خداوند عبارت از عدم صحت سهو و جهل در افعال خدا و عدم جواز غلبه و قهر بر او انگاشت و در مورد انسان در صورتی که مربوط به فعل خود او باشد، انتفای سهو و علم به فعل دانست و در صورتی که متعلق به فعل غیر باشد، به معنای میل نفس به آن فعل شناخت. [[جاحظ]] این عقیده عجیب را اظهار داشت که خدا کسی را داخل آتش نمی کند بلکه آتش به اقتضای طبیعتش، آتشیان را به خود جذب می کند و در درون خود نگه می دارد. [[جاحظ]] در خصوص وجه اعجاز [[قرآن]] و همچنین در مخلوق بودنِ آن، عقیده مخصوصی دارد. [[نظام]] معتزلی (استاد [[جاحظ]]) و پیروان او، اعجاز [[قرآن]] را در اِخبار از غیب و صرفه می دانستند نه در نظم و تألیف. آن ها می گفتند که اگر خداوند مردم را از معارضه با [[قرآن]] منصرف نمی کرد و اگر این انصراف نبود، آن ها می توانستند با [[قرآن]] معارضه کنند. اما [[جاحظ]]، برخلاف آنان نظم و تألیف [[قرآن]] و فصاحت و بلاغت آن را معجزه و دلیل بر نبوت [[پیامبر صلی الله علیه و آله]] دانسته و معارضه با آن را ناممکن شناخته است. [[جاحظ]] به موضوع امامت توجه بیشتری کرده است، به نظر می آید اهتمام [[جاحظ]] به مسئله امامت معلول دو چیز بوده است: اولاً در عصر وی، فِرَق اسلامی با عقاید مختلفشان درباره امامت پراکنده و فعال بودند و به اصطلاح، امامت مسئله روز بود. ثانیاً عقیده شخص او مبنی بر این بود که شریعت با تغییر زمان دگرگون می شود. [[جاحظ]] در مقام تعریف امام و وظیفه او، ائمه را به سه طبقه تقسیم می کند: رسول، نبی و امام. رسول آورنده شریعت است و در مرتبه اول قرار دارد؛ نبی مؤکد شریعت است و در مرتبه دوم قرار دارد؛ و امام در مرتبه سوم است و وظیفه اش ارشاد مردم به شریعتی است که رسول آورده است. به نظر [[جاحظ]]، برخلاف عدّه ای از [[خوارج]]، نصب و اقامه امام واجب است و برخلاف عقیدة شیعة [[امامیه]] و [[اسماعیلیه]]، این نصب بر مردم واجب است نه بر خدا، و برخلاف [[زیدیه]] امامتِ مفضول جایز نیست، و برخلاف [[اشاعره]] عقلاً واجب است نه فقط سمعاً، و برخلاف سایر [[معتزله]] عقلاً و سمعاً واجب است نه فقط عقلاً. در خصوص خلافت و امامت خلفای راشدین [[جاحظ]] همان عقیده [[اهل سنت]] و [[جماعت]] را پذیرفته است. [[جاحظ]] درباره تفضیل [[ابوبکر]] بر [[علی علیه السلام]] کتاب [[العثمانیة]] را نوشت و در آن به ذکر دلایلی پرداخت و در نتیجه متهم به [[عثمانیه]] شد ولی این اتهام را دفع کرد و نوشت من قائل به [[عثمانیه]] (یعنی قول به تفضیل [[ابوبکر]] بر [[علی علیه السلام]]) نیستم، بلکه فقط ناقل اقوال آن ها هستم. [[جاحظ]] درباره خلافت [[معاویة بن ابی سفیان]] بر این باور بود که وی هرگز شایستگی امامت و خلافت نداشته و غاصب بوده است. [[جاحظ]] به تفسیق و تکفیر [[معاویة بن ابی سفیان]] پرداخته و گفته است که ادعای [[معاویة بن ابی سفیان]] بر امامت کفر بود و تأیید وی نیز کفر است. او [[علی علیه السلام]] را مستحق خلافت و شهید راه حق، و قاتلش را شقی ترین مردم می دانست. [[جاحظ]] یزید را هرگز شایسته خلافت نمیدانست و از فسق و کفر و شرکش سخن گفته و نه تنها او را مستحق لعنت، بلکه کسانی را هم که از شتم و لعن او نهی می کنند ملعون دانسته، و در مقابل، [[امام حسین]] علیه السلام و اهل بیت علیهم السلام او را مصابیح الظَّلام و اوتاد اسلام خوانده است. » <ref> [[دانشنامه جهان اسلام]]، ج9، ص20</ref>  
+
[[دانشنامه جهان اسلام]] درباره آرای کلامی جاحظ می نویسد: « جاحظ علاوه بر آن که در ادبیات عربی در سطحی بسیار عالی و نثرنویس کم نظیر و بلکه بی نظیر بوده است، متکلمی بزرگ و سرشناس نیز به شمار می آید. نویسندگان دارالسلام و همچنین پژوهندگان غیرمسلمان به حذاقت و مهارت جاحظ در علم کلام شهادت داده اند. به عقیده جاحظ، علم کلام وسیله ای است که در هر علمی برای سنجش حق و تبیین باطل باید آن را به کار گرفت. جاحظ بر این باور است که به علم کلام ستم می شود و مورد تحقیر قرار می گیرد، هم از سوی عوام، هم از سوی خواص و هم از سوی پادشاهان. جاحظ اصحاب فتوا و احکام را نیز از دشمنان علم کلام می داند. » این دانشنامه سپس به روش جاحظ پرداخته و می نویسد: « جاحظ در آثارش مانند عالم و پژوهنده ای امروزی ظاهر می شود که برای شناختن جهان هستی و پی بردن به اسرار طبیعت، به استفاده از تمام وسایل و روش های پژوهش، از جمله حس و حفظ و تجربه و استفاده از تجربه دیگران و عقل سفارش می کند. نگاه جاحظ به علم، علمی محض نیست و به دین نیز نگاه کلامی محض ندارد، بلکه نگاهش به علم و دین هر دو فلسفی است. [[محمد شهرستانی]] نوشته است که مذهب وی در نفی صفات، مذهب فلاسفه است. طبق نقل [[اشعری]]، جاحظ بر خلاف [[ابوالهذیل علاف]] و بر وفاق [[نظام]] و [[علی اسواری]] ، قدرت خدا را محدود می دانست، به این صورت که قائل بود خداوند به قدرت بر ظلم، کذب، ترک اصلح و اختیار غیر اصلح متصف نمی شود و همچنین محال است به عذاب مؤمنان و کودکان و افکندن آن ها به دوزخ اتصاف یابد. جاحظ در خصوص اراده، عقیده مخصوصی دارد. طبق نقل محمد شهرستانی، او اصل اراده را به این صورت که جنسی از اعراض باشد، شاهداً و غائباً انکار کرد. وی اراده را در مورد خداوند عبارت از عدم صحت سهو و جهل در افعال خدا و عدم جواز غلبه و قهر بر او انگاشت و در مورد انسان در صورتی که مربوط به فعل خود او باشد، انتفای سهو و علم به فعل دانست و در صورتی که متعلق به فعل غیر باشد، به معنای میل نفس به آن فعل شناخت. جاحظ این عقیده عجیب را اظهار داشت که خدا کسی را داخل آتش نمی کند بلکه آتش به اقتضای طبیعتش، آتشیان را به خود جذب می کند و در درون خود نگه می دارد. جاحظ در خصوص وجه اعجاز [[قرآن]] و همچنین در مخلوق بودنِ آن، عقیده مخصوصی دارد. نظام معتزلی (استاد جاحظ) و پیروان او، اعجاز قرآن را در اِخبار از غیب و صرفه می دانستند نه در نظم و تألیف. آن ها می گفتند که اگر خداوند مردم را از معارضه با قرآن منصرف نمی کرد و اگر این انصراف نبود، آن ها می توانستند با قرآن معارضه کنند. اما جاحظ، برخلاف آنان نظم و تألیف قرآن و فصاحت و بلاغت آن را معجزه و دلیل بر نبوت [[پیامبر صلی الله علیه و آله]] دانسته و معارضه با آن را ناممکن شناخته است. جاحظ به موضوع امامت توجه بیشتری کرده است، به نظر می آید اهتمام جاحظ به مسئله امامت معلول دو چیز بوده است: اولاً در عصر وی، فِرَق اسلامی با عقاید مختلفشان درباره امامت پراکنده و فعال بودند و به اصطلاح، امامت مسئله روز بود. ثانیاً عقیده شخص او مبنی بر این بود که شریعت با تغییر زمان دگرگون می شود. جاحظ در مقام تعریف امام و وظیفه او، ائمه را به سه طبقه تقسیم می کند: رسول، نبی و امام. رسول آورنده شریعت است و در مرتبه اول قرار دارد؛ نبی مؤکد شریعت است و در مرتبه دوم قرار دارد؛ و امام در مرتبه سوم است و وظیفه اش ارشاد مردم به شریعتی است که رسول آورده است. به نظر جاحظ، برخلاف عدّه ای از [[خوارج]]، نصب و اقامه امام واجب است و برخلاف عقیده [[شیعه امامیه]] و [[اسماعیلیه (اسماعیلیه)|اسماعیلیه]]، این نصب بر مردم واجب است نه بر خدا، و برخلاف [[زیدیه (از فرق شیعه)|زیدیه]] امامتِ مفضول جایز نیست، و برخلاف [[اشاعره]] عقلاً واجب است نه فقط سمعاً، و برخلاف سایر معتزله عقلاً و سمعاً واجب است نه فقط عقلاً. در خصوص خلافت و امامت خلفای راشدین جاحظ همان عقیده [[اهل سنت و جماعت]] را پذیرفته است. جاحظ درباره تفضیل [[ابوبکر]] بر [[علی علیه السلام]] کتاب [[العثمانیة]] را نوشت و در آن به ذکر دلایلی پرداخت و در نتیجه متهم به [[عثمانیه (عثمانیه)|عثمانیه]] شد ولی این اتهام را دفع کرد و نوشت من قائل به عثمانیه (یعنی قول به تفضیل ابوبکر بر علی (علیه السلام)) نیستم، بلکه فقط ناقل اقوال آن ها هستم. جاحظ درباره خلافت [[معاویة بن ابی سفیان]] بر این باور بود که وی هرگز شایستگی امامت و خلافت نداشته و غاصب بوده است. جاحظ به تفسیق و تکفیر معاویة بن ابی سفیان پرداخته و گفته است که ادعای معاویة بن ابی سفیان بر امامت کفر بود و تأیید وی نیز کفر است. او علی (علیه السلام) را مستحق خلافت و شهید راه حق، و قاتلش را شقی ترین مردم می دانست. جاحظ [[یزید]] را هرگز شایسته خلافت نمی دانست و از فسق و کفر و شرکش سخن گفته و نه تنها او را مستحق لعنت، بلکه کسانی را هم که از شتم و لعن او نهی می کنند ملعون دانسته، و در مقابل، [[امام حسین]] (علیه السلام) و اهل بیت (علیهم السلام) او را مصابیح الظَّلام و اوتاد اسلام خوانده است. » <ref> [[دانشنامه جهان اسلام]]، ج9، ص20</ref>  
  
−
لازم به ذکر است که عقیده [[عثمانیه]]، تفضیل [[عثمان بن عفوان|عثمان]] بر [[علی علیه السلام]] است و در این مورد، دانشنامه برخلاف اصطلاح مشی کرده است. در این باره و همچنین درباره عقیده [[جاحظ]] در مورد تفضیل [[عثمان بن عفوان|عثمان]] بر [[علی علیه السلام]]. رک: [[عثمانیه]].  
+
لازم به ذکر است که عقیده عثمانیه، تفضیل [[عثمان بن عفوان|عثمان]] بر علی (علیه السلام) است و در این مورد، دانشنامه برخلاف اصطلاح مشی کرده است. در این باره و همچنین درباره عقیده جاحظ در مورد تفضیل عثمان بر (علی علیه السلام).  
 +
 
 +
رک: [[عثمانیه (عثمانیه)|عثمانیه]].  
  
  
 
== پانویس ==
 
== پانویس ==

نسخهٔ کنونی تا ‏۱۹ مارس ۲۰۱۹، ساعت ۰۱:۳۰

از معتزله.

ابن اثیر در اللباب فی تهذیب الانساب جاحظ را به فتح جیم و کسر حاء ضبط کرده است. [۱]

ایشان پیروان عمرو بن بحر جاحظ می باشند. [۲]

جاحظ خود از نَظّامیه بوده است. [۳]

دانشنامه جهان اسلام درباره آرای کلامی جاحظ می نویسد: « جاحظ علاوه بر آن که در ادبیات عربی در سطحی بسیار عالی و نثرنویس کم نظیر و بلکه بی نظیر بوده است، متکلمی بزرگ و سرشناس نیز به شمار می آید. نویسندگان دارالسلام و همچنین پژوهندگان غیرمسلمان به حذاقت و مهارت جاحظ در علم کلام شهادت داده اند. به عقیده جاحظ، علم کلام وسیله ای است که در هر علمی برای سنجش حق و تبیین باطل باید آن را به کار گرفت. جاحظ بر این باور است که به علم کلام ستم می شود و مورد تحقیر قرار می گیرد، هم از سوی عوام، هم از سوی خواص و هم از سوی پادشاهان. جاحظ اصحاب فتوا و احکام را نیز از دشمنان علم کلام می داند. » این دانشنامه سپس به روش جاحظ پرداخته و می نویسد: « جاحظ در آثارش مانند عالم و پژوهنده ای امروزی ظاهر می شود که برای شناختن جهان هستی و پی بردن به اسرار طبیعت، به استفاده از تمام وسایل و روش های پژوهش، از جمله حس و حفظ و تجربه و استفاده از تجربه دیگران و عقل سفارش می کند. نگاه جاحظ به علم، علمی محض نیست و به دین نیز نگاه کلامی محض ندارد، بلکه نگاهش به علم و دین هر دو فلسفی است. محمد شهرستانی نوشته است که مذهب وی در نفی صفات، مذهب فلاسفه است. طبق نقل اشعری، جاحظ بر خلاف ابوالهذیل علاف و بر وفاق نظام و علی اسواری ، قدرت خدا را محدود می دانست، به این صورت که قائل بود خداوند به قدرت بر ظلم، کذب، ترک اصلح و اختیار غیر اصلح متصف نمی شود و همچنین محال است به عذاب مؤمنان و کودکان و افکندن آن ها به دوزخ اتصاف یابد. جاحظ در خصوص اراده، عقیده مخصوصی دارد. طبق نقل محمد شهرستانی، او اصل اراده را به این صورت که جنسی از اعراض باشد، شاهداً و غائباً انکار کرد. وی اراده را در مورد خداوند عبارت از عدم صحت سهو و جهل در افعال خدا و عدم جواز غلبه و قهر بر او انگاشت و در مورد انسان در صورتی که مربوط به فعل خود او باشد، انتفای سهو و علم به فعل دانست و در صورتی که متعلق به فعل غیر باشد، به معنای میل نفس به آن فعل شناخت. جاحظ این عقیده عجیب را اظهار داشت که خدا کسی را داخل آتش نمی کند بلکه آتش به اقتضای طبیعتش، آتشیان را به خود جذب می کند و در درون خود نگه می دارد. جاحظ در خصوص وجه اعجاز قرآن و همچنین در مخلوق بودنِ آن، عقیده مخصوصی دارد. نظام معتزلی (استاد جاحظ) و پیروان او، اعجاز قرآن را در اِخبار از غیب و صرفه می دانستند نه در نظم و تألیف. آن ها می گفتند که اگر خداوند مردم را از معارضه با قرآن منصرف نمی کرد و اگر این انصراف نبود، آن ها می توانستند با قرآن معارضه کنند. اما جاحظ، برخلاف آنان نظم و تألیف قرآن و فصاحت و بلاغت آن را معجزه و دلیل بر نبوت پیامبر صلی الله علیه و آله دانسته و معارضه با آن را ناممکن شناخته است. جاحظ به موضوع امامت توجه بیشتری کرده است، به نظر می آید اهتمام جاحظ به مسئله امامت معلول دو چیز بوده است: اولاً در عصر وی، فِرَق اسلامی با عقاید مختلفشان درباره امامت پراکنده و فعال بودند و به اصطلاح، امامت مسئله روز بود. ثانیاً عقیده شخص او مبنی بر این بود که شریعت با تغییر زمان دگرگون می شود. جاحظ در مقام تعریف امام و وظیفه او، ائمه را به سه طبقه تقسیم می کند: رسول، نبی و امام. رسول آورنده شریعت است و در مرتبه اول قرار دارد؛ نبی مؤکد شریعت است و در مرتبه دوم قرار دارد؛ و امام در مرتبه سوم است و وظیفه اش ارشاد مردم به شریعتی است که رسول آورده است. به نظر جاحظ، برخلاف عدّه ای از خوارج، نصب و اقامه امام واجب است و برخلاف عقیده شیعه امامیه و اسماعیلیه، این نصب بر مردم واجب است نه بر خدا، و برخلاف زیدیه امامتِ مفضول جایز نیست، و برخلاف اشاعره عقلاً واجب است نه فقط سمعاً، و برخلاف سایر معتزله عقلاً و سمعاً واجب است نه فقط عقلاً. در خصوص خلافت و امامت خلفای راشدین جاحظ همان عقیده اهل سنت و جماعت را پذیرفته است. جاحظ درباره تفضیل ابوبکر بر علی علیه السلام کتاب العثمانیة را نوشت و در آن به ذکر دلایلی پرداخت و در نتیجه متهم به عثمانیه شد ولی این اتهام را دفع کرد و نوشت من قائل به عثمانیه (یعنی قول به تفضیل ابوبکر بر علی (علیه السلام)) نیستم، بلکه فقط ناقل اقوال آن ها هستم. جاحظ درباره خلافت معاویة بن ابی سفیان بر این باور بود که وی هرگز شایستگی امامت و خلافت نداشته و غاصب بوده است. جاحظ به تفسیق و تکفیر معاویة بن ابی سفیان پرداخته و گفته است که ادعای معاویة بن ابی سفیان بر امامت کفر بود و تأیید وی نیز کفر است. او علی (علیه السلام) را مستحق خلافت و شهید راه حق، و قاتلش را شقی ترین مردم می دانست. جاحظ یزید را هرگز شایسته خلافت نمی دانست و از فسق و کفر و شرکش سخن گفته و نه تنها او را مستحق لعنت، بلکه کسانی را هم که از شتم و لعن او نهی می کنند ملعون دانسته، و در مقابل، امام حسین (علیه السلام) و اهل بیت (علیهم السلام) او را مصابیح الظَّلام و اوتاد اسلام خوانده است. » [۴]

لازم به ذکر است که عقیده عثمانیه، تفضیل عثمان بر علی (علیه السلام) است و در این مورد، دانشنامه برخلاف اصطلاح مشی کرده است. در این باره و همچنین درباره عقیده جاحظ در مورد تفضیل عثمان بر (علی علیه السلام).

رک: عثمانیه.


پانویس

  1. ↑ اللباب فی تهذیب الانساب، ابن اثیر، ج1، ص248
  2. ↑ اعتقادات فِرَق المسلمین و المشرکین، فخر رازی، ص44 / بیان الادیان، ابوالقاسم بلخی، ص64 / التبصیر فی الدین، شهفور اسفراینی، ص81 / التعریفات العلوم و تحدیدات الرسوم، سیدعلی جرجانی، ص59 / الفرق بین الفرق، عبدالقاهر بغدادی، ص187 / مفاتیح العلوم، محمد بن احمد خوارزمی، ص45 / المواعظ و الاعتبار بذکر الخطط و الآثار، احمد بن علی مقریزی، ج2، ص348 / نفائس الفنون فی عرایس العیون، شمس الدین محمد آملی، ج2، ص271
  3. ↑ الانتصار و الرد علی ابن الراوندی الملحد، عبدالرحیم خیاط، ص148
  4. ↑ دانشنامه جهان اسلام، ج9، ص20
برگرفته از «http://www.wikiferaq.org/index.php?title=جاحظیه&oldid=24677»