مُفَضَّلیه (از غلاه خطابیه)

از غلاة خطّابیه شیعه.

ابن اثیر در اللباب فی تهذیب الانساب، مُفَضَّلیه را به ضم میم، فتح فاء و فتح ضاد مشدد ضبط می کند.

ایشان پیروان مفضّل صیرفی می باشند.

مدرسی طباطبایی در مکتب در فرایند تکامل درباره اندیشه مفوضه می نویسد: «ایشان معتقد بودند پیامبر و ائمه (علیهم السلام) اولین و تنها مخلوقاتی هستند که مستقیماً به دست قدرت حق، از ماده ای متفاوت با سایر بشر آفریده شدند. خداوند آن گاه قدرت و مسئولیت امور عالم خلقت را به ایشان واگذار فرمود پس هر چه در این جهان روی می دهد از آنان است. آنان به طوری که قبلاً هم اشاره شد ـ به این ترتیب تمام کارهایی را که علی الاصول به خدا نسبت داده می شود مثل خلق و رزق و میرانیدن و نظائر آن را انجام می دهند. آنان می توانند حکمی شرعی را تشریع یا نسخ کنند و حلال را حرام یا حرام را حلال نمایند. آنان بر همه چیز از جمله غیب آگاهند. برخی از مفوّضه می گفتند که ائمه (علیهم السلام) نیز مانند پیامبر صلی الله علیه و آله وحی دریافت می کنند. آنان نه تنها زبان همه انسان ها را می فهمند بلکه زبان پرندگان و حیوانات را هم می شناسند. آنان دارای توانایی غیر محدود و علم نامحدود بوده و خالق همه چیزند و روح آنان در همه جا حضور دارد. نخستین سخنگوی این گروه در جامعه شیعه، در واقع نخستین کسی که در منابع به داشتن چنین عقاید توصیف شده است، چنان که گذشت مفضّل جعفی بود که پس از درگذشت او، ابوجعفر محمد بن سنان زاهری (م: 220هـ. ق) جانشین او شد و این طرز تفکر در جامعه شیعه آن دوره هواداران بسیار یافت. چند دهه بعد در اواسط قرن سوم، محمد بن نصیر نمیری ـ از دانشمندان برجسته بصره و از پیروان مفضّل و محمد بن سنان ـ مکتب آن دو را با افزودن عقاید باطنی دیگر در باب حلول و تناسخ به صورت اولیه خطّابی آن بازگرداند. »

طباطبایی در توضیح این اندیشه و رابطه آن با ابوالخطّاب محمد بن ابی زینب و همچنین درباره مفضل در جای دیگر می نویسد: «اصول اعتقادی مفوضه شکل تکامل یافته عقاید غلاة صدر اول بود. چنین به نظر می رسد که جریان فکری مفوضه پیوندی نامبارک از دو نظریه غالی گرا از غلاة کیسانی در اوائل قرن دوم هجری قمری بوده است. نظریه اول، نظریه حلول روح خداوند یا نور او در جسم پیامبر (صلی الله علیه و آله) و ائمه (علیهم السلام) بود. غلاة قرن اول، پیامبر یا ائمه را به طور ساده خدا و تجسّم تمام هویت الهی می دانستند اما بنابراین نظر متأخرتر، امام مظهرِ بخشی از روح خدا یا محلّ استقرار اخگری از نور الهی بود که از آدم از طریق سلسله ای از پیامبران به آنان رسیده بود. نظریه دوم تفسیر جدیدی بود که گویا برای نخستین بار بیان بن سمعان نهدی (م: 119هـ. ق) از رؤسای کیسانیه آن عصر از آیه و هو الذی فی السماوات اله و فی الارض اله عرضه داشت. او می گفت این آیه از دو خدا سخن می گوید که یکی خدای آسمانهاست و دیگری خدای زمین، هرچند خدای آسمان ها بزرگتر و خدای زمین کوچک تر و فرمانبردار اوست. این دو نظریه در دهه چهارم قرن دوم به وسیله ابوالخطّاب محمد بن ابی زینب اسدی (م: حوالی138هـ. ق) رئیس غلاة خطّابیه با یکدیگر به این صورت تلفیق شد که روح خدا در مقام تنزّل در شکل امام صادق علیه السلام مجسم شده و اکنون وی خدای زمین است. مذهب مفوضه که اندکی پس از کشته شدن ابوالخطّاب، توسط یکی از هواداران پیشین او مفضل بن عمر جعفی صیرفی (م:پیش از179هـ. ق) بنیاد نهاده شد به شکل روشن، صورت متطوّرتری از همان فکر بود. »

لازم به ذکر است که معمول فرقه نویسان مفضلیه را از غلاة خطّابیه به حساب آورده اند و تنها فرق ایشان با خطّابیه را در این نکته دانسته اند که مفضل پس از این که امام صادق (علیه السلام) از ابوالخطّاب تبرّی جست، از ابوالخطّاب و نه افکار او، برائت جستند.

نکته شایان توجه آن است که طرفداران مفضل بن عمر در کتاب های فرق از زمره موسویه نیز شناخته شده اند، چنانکه احمد بن علی مقریزی یک بار ایشان را از روافض، پیروان مفضل بن عمرو (به واو) و یک بار از غلاة خطّابیه پیروان مفضل صیرفی معرفی می کند.

مدرسی طباطبایی با اشاره به این که مفضلیه از موسویه می باشند، می نویسد: «ابوتمام اسماعیلی در کتاب الشجرة می گوید هسته اصلی گروه ضد واقفه که هوادار تداوم امامت در حضرت رضا علیه السلام بودند، را طرفداران مفضل جعفی (یعنی مفوّضه) تشکیل می دادند ولی در مآخذ شیعه امامیه افتخار این امر به احمد بن محمد بن ابی نصر بزنطی و اصحاب او داده شده است. مآخذ ملل و نحل معمولاً نام فرقه مفضّلیه را به عنوان نحله ای از هواداران امام صادق (علیه السلام) که پس از رحلت ایشان از امامت حضرت موسی بن جعفر (علیهماالسلام) جانبداری کردند، یاد نموده اند. »

مدرسی همچنین در جای دیگر به نقل از همین منبع می نویسد: «صنف چهارم از فِرَق مفضّلیه می گفتند امامت در اولاد محمد بن حسن ـ امام زمان ـ باقی است تا آن گاه که مهدی خروج کند و برای ائمه تعداد و نهایت وجود ندارد.

محمد جواد مشکور از دو فرقه با نام مفضلیه نام می برد و یکی را پیروان مفضل صیرفی و دیگری را موسویه پیروان مفضل بن عمر جعفی کوفی معرفی می کند. ولی به نظر می رسد این اشتباه است و نام مفضل بن عمر صیرفی جعفی باعث این اشتباه شده است که با مراجعه به متن حاضر، این مطلب به خوبی روشن می شود.