سهلیه

از صوفیه.

هجویری می گوید: «تولی سهلیان به سهل بن عبدالله تستری باشد و طریق اجتهاد و مجاهدت نفس و ریاضت است و مریدان را به مجاهدت به کمال رساندی».

لویی ماسینیون می گوید: « سهل بن عبدالله تستری در سال 203هجری قمری متولد شد و در تبعیدگاه خود، بصره، در سال 283 هجری قمری وفات یافت. وی متکلمی صوفی مسلک بود که بـر مذهب اهل سنت مشی می نمود. اقـوال وی را ابن سالم (م: 297هـ. ق) جمع آوری کرده و برای آن، چنان صلاحیتی به وجود آورد که مذهبی از آن ساخته شد. ابن سالم مذهب سالمیه را برـ آن اقوال استوار ساخت. خصائص سالمیه از اقوال سهل که مراقبت باطن در انجام عبادت است اتخاذ گردیده است. استدلالات سهل، همانند استدلالات متکلمین جدلی بوده و دارای اصل و فرع است و همانند اقوال حلاج نمی باشد. سهل می گوید انسان مرکب از حیات، روح، نور و خاک است روح از نفس بالاتر بوده و پس از مرگ نیز باقی می ماند. وی برای هر آیه قرآن چهار معنی قائل است آن ها را ظاهر، باطن، حدّ و مُطَّلع می نامد. وی در جفر به نظریه امامیه قائل است و در ایمان و اسلام بر نظریه ابن کرّام و اشعری مشی نموده است. وی بر این عقیده بود که توبه واجب است. علمای اهواز او را انکار کردند و در نتیجه وی در سال 261 هجری قمری به بصره تبعید گردید. اصول اقوال سهل به مذهب امامیه بازمی گردد که از جمله آن ها می توان از اندیشه عمود نور یاد کرد که اشاره ای است به نور محمدی و همان است که متأخرین از صوفیه، به آن قائل شده اند».

شایان ذکر است که در آراء امامیه نمی توان عقیده ای در باب جفر و عمود نور یافت و لذا چنین نسبتی را نمی توان از ماسینیون پذیرفت ضمن آن که محور کلمات تستری از دیدگاه هجویری که از نظر زمانی فاصله چندانی با او نداشته، مجاهدت و ریاضت می باشد.

لازم به ذکر است که سالمیه دارای دو وجهه بوده اند: از جهت کلامی به پدر ابن سالم و از جهت تصوف به ابن سالم شاگرد سهل بن عبدالله منسوب می باشند. ماسینیون می نویسد:« نام ایشان در قرن شانزدهم میلادی ساخته شده است».

زرین کوب می نویسد: «ابومحمد سهل بن عبدالله تستری به سال 203 در تستر (= شوشتر ) به دنیا آمد و در 283 و به قولی 273 در بصره تقریباً در حال نفی و تبعید وفات یافت. سهل، نه فقط صوفی ای زاهد بلکه در عین حال سنّی ای از هواخواهان طریقه اهل حدیث و از مخالفان معتزله بشمار می آمد. در مخالفت با آراء معتزله و در متابعت از طریقه اهل حدیث، افکار و اقوال وی با احوال و افکار احمد بن حنبل شباهت داشت. می گویند یک روز از خلوتگاه خویش بیرون آمد فقط به آن قصد که ابن داوود سجستانی را ملاقات کند و آن زبان را که بدان چندان حدیث روایت کرده است، ببوسد. عقاید وی در مباحث مربوط به کلام و نقد اقوال معتزله به وسیله شاگرد وی ابن سالم بصری متوفی در 297 شرح و تقریر شد و این عقاید چنان متقن و منظم بود که ابن سالم با آن که فقط جامع جواب هایی بود که سهل به سؤال های وی در این ابواب داده بود، در کلام، مؤسس طریقه سالمیه بشمار آمد که به نام او معروف است. سهل، حدیث و فقه از خال و استاد خویش محمد بن سواد شاگرد مکتب سفیان ثوری آموخت و در تصوّف به مالک بن دینار و معروف بن علی منسوب بود. اقوال وی که غالباً به وسیله ابن سالم بصری تنقیح و تبیین شد، بعدها از طریق ابوطالب مکی (380) مؤلف کتاب معروف قوت القلوب، ترویج و تأیید شد و با تأثیری که بی شک کتاب قوت القلوب در پیدایش احیاء العلوم غزالی داشت، می توان گفت تعالیم و اقوال سهل در اخلاق صوفیه تأثیری قابل ملاحظه باقی گذاشت. سلمی در طبقات الصوفیة از وی نقل می کند که گفت: هرکس دوست دارد خلق بر آنچه بین او خدای هست آگه شوند، غافل است، و این سخن در عین حال معرف نوعی زهد ملامتی است. سهل در شوشتر به علت مخالفتی که با رأی او در این باب که توبه فرض است و در هر لحظه باید آن را بجا آورد، اظهار شد قرار توقف نیافت، ناچار به بصره رفت و همان جا بود که وفات یافت. سهل در بصره به نشر عقاید خویش پرداخت و عده ای به وی گرویدند. مقارن تبعید سهل از شوشتر، در بین کسانی که همراه وی آن جا را ترک کردند، حلاج بود که در آن هنگام جوانی بود نوبالغ و در خدمت سهل به سر می برد».

رک: سالمیه.