روشنیه (فرقه ای منسوب به پیرروشن)

فرقه ای افغانی منسوب به بایزید بن عبدالله ملقب به پیر روشن (روشن پیری)

وی را دشمنانش پیر تاریک می نامند. پیر روشن در حدود سال 941هجری قمری در جُلِندُر از حوالی پنجاب () متولد شد. پدرش از کانیگرام شهری در افغانستان بود. پس از آن که پدر او، مادرش را که بنن (نام مادر بایزید بن عبدالله را گروهی ایمنه ذکر کرده اند. چنانکه در بعضی از مصادر به عنوان بِهبین و یا بیبَن ضبط شده است. همچنین برخی علت طلاق مادر بایزید بن عبدالله را، وجود زنی دیگر و دلزده شدن پدر بایزید بن عبدالله از زن اول، ذکر کرده اند. ) نام داشته طلاق می دهد، وی از پدر خویش جدا شده و به انتقال کالا از سمرقند به بلاد هند مشغول می گردد. وی در شهر کَلِنجار (کلنجر (Kelanjar) نام قلعه و منطقه ای در هندوستان. ظاهراً این نام مخفف «کالنجر» می باشد. واقع در جنوب غربی الله آباد (شهر مقدسی در شمال غربی هندوستان که در محل تلاقی رودخانه های گنگ و جومنا، ساخته شده است. این شهر از قدیم زیارتگاه هندویان بوده است و اکنون نیز با این که شهری اسلامی است همچنان مورد توجه آنان می باشد. این شهر در قدیم «پرایانما» نام داشته و پس از آن که اکبرشاه هندی، آن را تعمیر نمود به الله آباد تغییر نام یافت. ، از مردی به نام ملاسلیمان (گویا وی، اسماعیلی بوده است ضمن آن که برخی ارتباطاتی را بین بایزید بن عبدالله و مرتاضان هند مورد اشاره قرار داده اند).، مذهب اسماعیلیه را فرا می گیرید و پس از بازگشت به شهر کانیگرام در افغانستان، در غاری به زندگی زاهدانه می پردازد و در همین اوان مریدانی پیدا نموده و برای آنان هشت فریضه را مقرر می نماید. پس از آن در حالی که مخالفان بسیاری یافته بود، توسط پدرش که او نیز از جمله مخالفان وی بود مورد حمله واقع شده و لاجرم به شهر ننگرهر فرار کرده و نزد سلطان احمد، یکی از زعمای مهمند پناه می گیرد. پیر روشن در آنجا نیز یاورانی از قبیله خلیل و محمود زائی که تازه بیابان های پیشاور را گرفته بودند به دست آورده و برای خود دعاقی (گروه حمله کننده. (المنجد)) که اهل غارت بودند ترتیب می دهد. در این اوان، سید علی ترمذی که برخی از آخوندهای منطقه نیـز او را یـاری می دادند بـا او درمی افتد ولی نمی تواند در مقـابل بایزید بن عبدالله کـاری انجام دهد.

پنجاب سرزمینی میان پنج رود به نام های جهلم، جناب، راوی، بئاس و ساتلج. این منطقه جزئی از هند بوده و بعدها با تشکیل پاکستان، به یکی از ایالت های این کشور تبدیل شده است. لاهور مرکز این ایالت است که سابقاً به واسطه آن که مرکز سلاطین مغول گردیده دارالسلطنه خوانده می شده است.

بایزید بن عبدالله در این فکر بوده که امپراطوری اکبرشاه هندی را قبضه نماید و به این سبب اسنادی را به حواله خزانه دولت مصرف می نماید. محسن خان نمازی والی کابل، او را دستگیر کرده و به کابل می­ فرستد و علما نیز او را به زندقه متهم نموده ولی بنابر جهاتی او را آزاد می نمایند.

بایزید بن عبدالله ابتدا در توتی و سپس در تیرا معتکف می شود و در این حال به نظرش می رسد که دین اسلام را به دین جدیدی تبدیل نماید. لکن پس از مدتی پیروان او که از اهل تیرا بودند به دین اسلام برمی گردند و بایزید بن عبدالله ایشان را شدیداً طرد کرده و آنان نیز به ننگرهر فرار می کنند، بایزید بن عبدالله با اتباع خود به آنان حمله می نماید اما توفیقی به دست نیاورده و محسن خان او را شکست داده و اتباع او را می کشد، بایزید بن عبدالله به ده کلپانی فرار نموده و در سال 993هجری قمری در آن جا می میرد.

گویا وی ادعای آن داشته که مسیح و مهدی موعود است.

دائرة المعارف الاسلامیة نام این منطقه را «ننگر هرر» ضبط کرده است.

ظاهراً پس از آن که برخی نسبت به قبر او بی حرمتی روا داشته اند، شیخ عمر که فرزند خلیفه بایزید بن عبدالله بوده، جنازه وی را از قبر بیرون آورده و آن را در جنگ های خود پیشاپیش لشگریان حرکت می داده است. تا آن که در یکی از جنگ ها، جنازه در حین نبرد در رود سند می افتد. گویا بعدها جنازه را از آب گرفته و در منطقه ای به نام بهتّه پور دفن می کنند.

پس از بایزید بن عبدالله، جانشینان او کارهای او را تعقیب کردند و جنگ های متعددی با قبایلی که از بایزید بن عبدالله و عقاید او روی گردان شده بودند و نیز نبردهایی با اکبرشاه داشتند. پس از اکبرشاه، شاه جهان در سال 1037هجری قمری برای از بین بردن این جمعیت دست به اقدامات جدیدی می زند و سرانجام آخرین امیر آنان در سال 1047هجری قمری کشته می شود.

گفته می شود هنوز بعض آثار روشنیه در ناحیه مهمند باقی است.

قابل ذکر است که از فرقه روشنیه، فرقه دیگری به نام عیسویه (پیروان سید عیسی پشاور) به وجود آمده است.

به نقل صاحب دبستان المذاهب محور عقاید بایزید بن عبدالله بر وحدت وجود بوده است. وی می گفته «اگر نماز بخوانم مشرک و اگر نخوانم کافرم».

دبستان المذاهب کتابی است به زبان فارسی که در حوالی نیمه قرن یازدهم هجری قمری تألیف یافته است. این کتاب که به تفصیل به شرح عقاید ادیان زردشت ی، یهودی، مسیحی و اسلام می پردازد، به فرقه های متعددی از فرق اسلامی اشاره کرده است. در باب این که مؤلف این کتاب کیست، در میان محققین اختلافات بسیاری است. برخی وی را ملامحسن فانی کشمیری دانسته اند، درحالی که این امر شدیداً در نگاه محققین متأخر مردود واقع شده است. برخی دیگر نیز مؤلف این کتاب را کیخسرو اسفندیار بن آذرکیوان معرفی کرده اند که از زردشتی های هند بوده و ظاهراً در سال 1025 هجری قمری به دنیا آمده است. وی پسر آذرکیوان است که در اوائل سده یازدهم هجری قمری از شیراز به هند رفته و فرقه آذرکیوانیان که از فرق زردشتی هند است به وی منسوب است.

کتاب دبستان المذاهب هم چنین به فردی به نام میرذوالفقار اردستانی معروف به ملاموبد یا موبدشاه نیز نسبت داده شده است.

در کتاب مذکور چنین عبارتی موجود نیست و این استنتاج آیت الله سید مهدی روحانی از آرای بایزید بن عبدالله است.

به نظر او انسان در معارج دینی هشت مرتبه دارد: شریعت، طریقت، حقیقت، معرفت، قربت، وصلت، وحدت و سکونت. وی این مطالب را در کتاب خود به نام حالنامه آورده است. بایزید بن عبدالله در این کتاب اذیت هر مخلوقی را مورد نهی قرار می دهد و این در حالی است که خود او قتل مردمان موذی و مردمان بی آزاری را که از معرفت تهی هستند با این توجیه که ایشان به حیوانات شبیه هستند تجویز می نماید. وی وجوب وضو و هم چنین وجوب استقبال قبله در نماز را منکر گردیده و نکاح را محتاج عقد نمی دانسته است. هم چنین دختران و زنان بیوه را از ارث محروم کرده و عجیب تر آن که بیوه هر کس را ملک ورثه همان فرد برشمرده است.

روشنیه تمام قبیله ای را که مورد هجوم قرار می دادند، می کشتند.

ضمن آن که در بعضی از مدارک آمده که آنان به بهشت و جهنم عقیده ندارند.

بایزید بن عبدالله غیر از حالنامه، کتب دیگری نیز داشته است. از جمله آن ها یکی خیرُالبیان است که به اسلوب قرآنی نوشته شده و کتاب مقدس این فرقه شمرده می شود و در آن خدا بایزید بن عبدالله را مخاطب ساخته است. کتاب دیگر او کتابی با نام مقصود المؤمنین بوده است.

کتب او به چهار زبان عربی، فارسی، هندی و پشتو نگارش یافته است.