عبدالله بن مسعود بن غافل

ابوعبدالرحمن عبدالله بن مسعود بن غافل از اصحاب مشهور پیامبر صلی الله علیه و آله است. وی را به سبب آن که مادرش نیز از صحابه بود، ابن ام عبد می خواندند. او پیش از اسلام گویا شغل چوپانی داشت و در آغاز دعوت پیامبر صلی الله علیه و آله بر اثر معجزه ای که از آن حضرت دید، مسلمان شد. از قول خود او آمده که ششمین مسلمان بوده است. وی همچنین از نخستین گروه مهاجران به حبشه بود. ابن مسعود در بازگشت خود به مدینه رفت و پیامبر صلی الله علیه و آله میان او و معاذ بن جبل یا زبیر بن عوام پیمان برادری برقرار کرد. وی در جنگ بدر شرکت نمود و ابوجهل را به قتل آورد و پیامبر صلی الله علیه و آله در حالی که از کشته شدن ابوجهل خشنود بود، شمشیر او را به ابن مسعود بخشید. ابن عباس وی را از معدود یاران پیامبر صلی الله علیه و آله می داند که در جنگ احد از او جدا نشدند. از جزئیات زندگی ابن مسعود پس از رحلت پیامبر صلی الله علیه و آله اطلاع دقیقی در دست نیست. در زمان عمر در فتح شام شرکت داشت و مدتی در آنجا ساکن بود و گویا به قضا و تعلیم قرآن اشتغال داشت. در 21 هجری قمری، عمر او را همراه عمار برای نظارت بر بیت المال و قضا به کوفه فرستاد. پس از قتل عمر، ابن مسعود به مدینه آمد و با عثمان بیعت کرد و آن گاه به کوفه بازگشت و مردم را به بیعت با او فراخواند. در همین ایام بین ابن مسعود و سعد بن ابی وقاص یا ولید بن عقبه والی وقت کوفه که حاضر نبود وام خود را به بیت المال بپردازد، مشاجره ای درگرفت و چون خبر به عثمان بن عفان رسید سعد را عزل کرد و بر ابن مسعود خشم گرفت. وی سپس به مدینه رفت و در مدینه، عثمان وی را ناسزا گفت و به قولی دستور داد که او را به زور از مسجد برانند. پس از آن ابن مسعود تا سه سال در مدینه بود و اجازه نداشت از آنجا بیرون رود و سرانجام حدود دو سال پیش از کشته شدن عثمان در مدینه وفات یافت. یکی از علل ناخشنودی عثمان از ابن مسعود، حضور وی در تدفین و نماز بر پیکر ابوذر در ربذه است. ابن مسعود در بسیاری از مناسبت های نزول قرآن شخصاً حضور داشت. وی مدت ها در مدینه و کوفه پس از وفات پیامبر صلی الله علیه و آله نیز به تعلیم قرآن اشتغال داشت و حتی برخی از صحابه برجسته چون ابن عباس از او قرآن آموخته و در مواردی از قرائت وی پیروی کرده اند. افزون بر تأثیر ابن مسعود در قرائات معتبر کوفه، پاره ای قرائات شاذ منسوب به وی در منابع دیده می شود. در جریان گردآوری قرآن و فراهم آوردن مصحف رسمی توسط عثمان و به مباشرت زید بن ثابت، در روایات سخن از نسخه ای با عنوان مصحف ابن مسعود به میان آمده که مورد توجه قرار نگرفته و عثمان او را امر کرده مصحف خود را تحویل نماید تا به همراه دیگر مصاحف از بین برده شود. به گفته روایات، ابن مسعود به این امر تن در نداد و به همین سبب به امر عثمان مضروب شد. اما بنا به برخی روایات ابن مسعود از این موضع خود عدول و مصحف عثمانی را تأیید کرد. در واقع در طول تاریخ، مصحف ابن مسعود به عنوان یک کتاب کمیاب و جالب گاه با انگیزه های مذهبی و گاه شاید با انگیزه های سودجویانه مادی مطرح شده است. در این که ابن مسعود از عالم ترین صحابه در احکام شرعی بوده و در پایه گذاری مکتب فقهی کوفه نقش بسزایی داشته، جای گفتگو نیست. نزد اهل سنت ابن مسعود به عنوان یکی از بزرگان صحابه شناخته شده و حتی در متن غیرمشهور از حدیث عشره مبشّره ابن مسعود در زمره آن ده تن شمرده شده است. در بسیاری از آثار امامیه روایات ابن مسعود مورد توجه قرار گرفته و به ویژه احادیثی در تأیید فضایل اهل بیت و مسائل مربوط به امامت از او نقل شده است. شایان ذکر است که ابوعبدالله محمد بن محبوب و ابن سلّام از عالمان مشهور اباضی در سده 3 هجری قمری، ابن مسعود را در شمار اصحابی آورده اند که اِباضیه تعالیم خود را از آنان گرفته اند. همچنین در نیمه اول سده 2 هجری قمری در شمال آفریقا فرقه عمریه توسط عیسی بن عمیر تأسیس شد که بر خلاف دیگر اباضیان، مذهب خود را به ابن مسعود منتسب می کردند و حتی در مورد قرآن، مصحف او را اساس می دانستند.