مدینه
مدینه یا مَدینَةُ النَّبی، به معنای شهر پیامبر، دومین شهر مهم مذهبی مسلمانان که در عربستان واقع است. هجرت پیامبر اکرم(ص) به این شهر، مبدأ تاریخ مسلمانان گشت. مسجد و مرقد پیامبر اکرم(ص)، قبرستان بقیع، مدفن چهار امام شیعه و بسیاری از بزرگان اسلام و نیز مکانهای مقدس دیگری در آن جای گرفته است. با هجرت پیامبر اسلام(ص) به این شهر، نام آن از یثرب به مدینة النبی تغییر کرد و تا سال ۳۶ق پایتخت نخستین حکومت اسلامی بود. جنگهای مسلمانان با مشرکان، نبرد پیامبر با یهودیان مدینه، شورش علیه خلیفه سوم مسلمانان و کشته شدن او، واقعه حره و قیام نفس زکیه از حوادث بسیار مهم در تاریخ این شهر به شمار می‌روند. اکثر امامان شیعه در مدینه ساکن بوده‌اند. سفر به مدینه و زیارت مکانهای مقدس آن و نمازگزاردن در مسجد النبی جزء جدانشدنی سفر مسلمانانی است که عازم حج یا عمره هستند.
محتویات
جغرافیای مدینه
مدینه (نام پیش از هجرت : یثرب) از شهرهای اصلی کشور عربستان است و در ۴۵۰ کیلومتری شمال شرقی مکه در ناحیه حجاز قرار دارد.[۱]
این شهر در شمال غربی شبه جزیره عربستان در دشتی هموار واقع است. طول جغرافیایی آن، ۳۹ درجه و ۵۹ دقیقه شرقی و عرض جغرافیایی‌اش، ۲۴ درجه و ۵۷ دقیقه شمالی است.[۲] این شهر از سطح دریا ۵۹۷ تا ۶۳۹ متر ارتفاع دارد.[۳][۴]
شهر مدینه در میان دو رشته حره(حره به طور معمول به سنگ‌های سیاهی اطلاق می‌شود که به صورتی خشن سطح زمین را پوشانده و پستی و بلندی تپه‌ای دارد و به صورت کوه نیست) قرار یافته که یکی در شرق با نام «حرّه واقم» و دیگری در غرب با نام «حرّه وبره» است.[۵] آشکارترین کوه در مدینه منوره، کوه اُحد است.
آب و هوا
هوای مدینه گرم و بیابانی است ولی نسبت به شهر مکه معتدل و دمای آن پایین‌تر است. تابستانها دمای این شهر تا بیش از ۴۵ درجه سانتیگراد بالا می‌رود. آب شرب و کشاورزی در این شهر غالبا از نزولات آسمانی و چاه تامین می‌شود.الگو:مدرک
در گذشته، آبهای زیرزمینی مدینه در سطح کمی از زمین قرار داشته و با کندن چاه به سهولت به دست می‌آمده و از چاه برای مصارف زراعی و شرب استفاده می‌کرده‌اند.[۶]
وضعیت جمعیتی
در سالهای اخیر، جمعیت مدینه به بیش از یک میلیون و سیصد هزار نفر رسیده است.[۷] ساکنان شهر، همگی مسلمانند ولی در بیرون شهر کارگران مهاجر غیر مسلمان نیز زندگی می‌کنند.
پیش از اسلام، دو گروه عرب و یهودی در یثرب زندگی می‌کردند. قبایل یهودی عبارت بودند از: بنی قَینُقاع، بنی نَضیر و بنی قُرَیظه که عمدتا در جنوب و جنوب شرقی، ساکن بودند.[۸] گروه عرب عبارت بودند از دو طایفه اوس و خزرج. جمعیت خزرجیان سه برابر اوس بود و در نواحی مرکزی مدینه می‌زیستند. جمعیت عربِ یثرب، بسیار بیش از یهودیان بوده است. میان اوس و خزرج، نزاع‌های زیادی جریان داشت و این نزاع‌ها به میان قبایل یهود نیز سرایت کرده بود.
در اواسط قرن چهارم هجری بتدریج خاندانی از نسل امام حسین در مدینه به قدرت رسیدند و به عنوان «اشراف» قرنها در این ناحیه حکومت کردند که در برخی ادوار امام مذهب یا زیدی مذهب بودند. در قرن پنجم و ششم نیز شهر مدینه زیر نفوذ تشیع قرار داشت که از یک سو ناشی از سیطره دولت فاطمیان و از سوی دیگر مدیون فعالیت عالمان شیعه عراقی در حجاز بود. سادات حسینی مدینه تا اواخر قرن یازدهم مستقل بودند اما از سال ۱۰۹۹ به دستور دولت عثمانی، مدینه زیر نظر مکه در آمد. با این حال برخی از آنها از جمله طوایف «هواشم» همچنان بر تشیع امامی استوار بودند.[۹] امروزه، نخاوله بزرگترین گروه امامی در مدینه هستند.
هم اکنون ساکنان مدینه، مسلمان و غالبا بر مذهب اهل سنت‌اند.
اقتصاد مدینه
در حول و حوش دوره ظهور اسلام، مدینه از نظر اقتصادی با مکه تفاوت داشت. اقتصاد مکه بر پایه بازرگانی بود ولی اقتصاد مدینه غالبا بر حول محور کشاورزی می‌چرخید. کشت و زرع در مزرعه‌ها و نخلستانهای نواحی مختلف منطقه از جمله قبا و نزدیک کوه احد[۱۰] رونق داشت. خرما و انگور مهمترین محصولات مدینه بودند؛ اما نخل منشاء اصلی حیات اقتصادی در این شهر به شمار می‌رفت که از میوه آن به‌عنوان غذا و از چوب آن در ساختمان‌ها استفاده میشد.[۱۱] با این حال غالب مردم از وضعیت مالی مناسبی برخوردار نبودند.[۱۲]
نام‌های مدینه در قرآن
نام قدیم و نام فعلی آن در قرآن بکار رفته است:
- «مدینه»: در قرآن فرموده: الگو:متن قرآن نیز در قرآن فرموده: الگو:متن قرآن
- «یثرب»: و یثرب اسم قدیم قبل از هجرت است. در قرآن فرموده:الگو:متن قرآن زجاجی گفته که: یثرب اسم بانی آن است و او یثرب بن قانیة بن مهلائیل بن ارم بن عبیل بن عوص بن ارم بن سام بن نوح است. چون یکی از نوادگان حضرت نوح علیه‌السلام به نام «یثرب» با خاندان خود در این سرزمین ساکن شد، از آن پس این سرزمین «یثرب» نام گرفت.الگو:مدرک
هجرت پیامبر به مدینه
رسول خدا(ص) ۱۳ سال پس از بعثت، در آغاز ماه ربیع الاول راهی یثرب شد. این هجرت پس از بستن دو پیمان عقبه (عقبه اول و دوم) با مردم یثرب انجام شد. حضرت پس از اقامت چند روزه در قبا، راهی آنجا شد. علت اصلی مهاجرت مسلمانان به یثرب، فشار و آزارهای مشرکان مکه و بیعت یثربیان با پیامبر(ص) برای دفاع از مسلمانان بود.
۱۰ سال پایانی عمر پیامبر عمدتاً در مدینه سپری شد و این شهر پایگاه گسترش اسلام بود.[۱۳]
اقدامات رسول خدا در مدینه
بنای مسجدالگو:- اولین اقدام رسول خدا(ص) در مدینه، ساختن مسجد بود؛ جایگاهی که علاوه بر مرکزیت عبادی، مرکزیت فرهنگی، سیاسی و اداری نیز داشت؛ مرکزی که یکی از تکیه گاه‌های اصلی اسلام در میان مسلمانان بوده است.[۱۴]
ایجاد پیمان نامهالگو:- اقدام دوم رسول خدا(ص)، ایجاد یک پیمان عمومی میان مسلمانان مدینه بود. در این معاهده که همه مسلمانان برای اجرای آن تعهد و بیعت کردند، حاکمیت برای خدا و رسول شناخته شده و بخشی از قوانین حقوقی و جزایی اسلام به عنوان قانون پذیرفته شده بود.[۱۵]
اجرای عقد اخوتالگو:- سومین اقدام رسول خدا(ص) ایجاد عقد برادری میان مسلمانان بود. آن حضرت مسلمانان را با یکدیگر برادر کرد تا نسبت به هم ارتباط و پیوند نزدیکتری داشته باشند.[۱۶]
مدینه، مرکز حکومت اسلامی
مدینه در دور ه‌های مختلفی پایتخت حکومت اسلامی بود، این مرکزیت از زمان حکومت حضرت رسول(ص) آغاز شد و تا پایان حکومت امام حسن (به جز ۳ سال از حکومت امام علی) یعنی سال ۴۱ هجری ادامه داشت.
مدتی نیز در دوره حاکمیت نفس زکیه (سال ۱۴۵) مرکز دولت اسلامی بود.الگو:مدرک
مدینه، مولد و مدفن معصومین
این شهر محل تولد تعدادی از امامان شیعه است، امام حسن(ع)،[۱۷] امام حسین(ع)،[۱۸] امام سجاد(ع)،[۱۹] امام باقر(ع)،[۲۰] امام صادق(ع)، امام کاظم(ع)،[۲۱] امام رضا(ع)،[۲۲] امام جواد(ع)،[۲۳] امام هادی(ع)[۲۴] و امام عسکری[۲۵] در مدینه به دنیا آمده ند.
همین طور مرقد تعداد چهار تن از امامان شیعه یعنی، امام حسن(ع)،[۲۶] امام سجاد(ع)،[۲۷]امام باقر(ع)[۲۸]و امام صادق(ع)[۲۹]در این شهر قرار دارد.
مساجد مدینه
مسجد النبی(ص)
شریف‌ترین مسجد پس از مسجدالحرام، مسجد النبی است که در مدینه واقع شده است. رسول خدا(ص) درباره نماز خواندن در این مسجد فرمود: الگو:حدیث[۳۰]
مسجد قبا
منطقه قبا در فاصله شش کیلومتری جنوب مسجدالنبی قرار دارد و از نقاط خوش آب و هوای اطراف مدینه به شمار می‌رود. بنا به نقل روایات بسیار، مسجد قبا مصداق آیه «لمسجد أسس علی التقوی من أول یوم أحق أن تقوم فیه» می‌باشد. مسجد قبا نخستین مسجدی است که رسول خدا صلی الله علیه و آله آن را بنا کرده است.[۳۱]
در حدیث است که رسول خدا(ص) فرمود: الگو:حدیث[۳۲]
مسجد شجره
این مسجد، که امروزه به نام‌های «شجره»؛ «ذوالحُلَیفه» و «اَبیار علی» مشهور است، یکی از مساجد بسیار مهم خارج از مدینه بوده و به عنوان یکی از میقات‌ها و مساجد اِحرام اهمیت زیادی دارد.
مسجد جمعه
پیامبر(ص) در ادامه مسیر از قبا به یثرب، در میان قبیله بنی سالم برای نخستین بار نماز جمعه را اقامه کرد و همین مسئله سبب شد تا محل نماز خواندن رسول خدا(ص)به عنوان مسجد الجمعه شناخته شود.
مسجد العمره
مسجدی با نام مسجد العرفات یا مسجد العمره در طرف قبله مسجد قبا بوده است. گفته شده این نامگذاری به این جهت بوده که زمانی در روز عرفه رسول خدا(ص) در اینجا ایستاده بود، زمین آن چنان صاف شد که حضرت از آنجا مردمانی را که در عرفات ایستاده بودند را مشاهده کرد.[۳۳]
مسجد عتبان بن مالک
مسجد عتبان بن مالک نیز یکی از مساجد منطقه قبا بوده است. ابن عتبان که از نقبای انصار بود، از رسول خدا(ص)خواست تا به منزل وی بیاید تا او برای حضرت محلی برای نماز درست کند. علت این درخواست این بود که گاهی اوقات، سیل میان او و مسجد محل فاصله می‌انداخت. رسول خدا(ص) به منزل وی رفته، و در قسمتی از خانه‌اش نماز خواند و همان مکان به عنوان مسجد شناخته شد.[۳۴]
مسجد علی(ع)
این مسجد در جنوب مسجد فتح بوده و بر وادی بطحان اشراف دارد. گفته شده در مدت محاصره شهر مدینه در جنگ احزاب، امیرالمؤمنین علی(ع) در آن به عبادت می‌پرداخت.[۳۵]
مسجد فَضِیخ
در جریان غزوه بنی نضیر رسول خدا(ص) در این محل خیمه‌ای داشته و به مناسبت برکت حضور پیامبر(ص) در آن مکان مسجدی ساخته شد. درباره نامگذاری این مسجد گفته شده است که در این مکان درخت فَضِیخ قرار داشته است که نام درخت نخل بوده است (فضیخ به نوعی شراب که از درخت نخل گرفته میشد نیز اطلاق شده است).
این مکان به مسجد ردّ الشمس نیز شناخته می‌شود و در چند روایت از ائمه(ع)از آن به عنوان مسجدی یاد شده که باید آن را زیارت کرد.[۳۶] الگو:همچنین ببینید
مساجد سبعه(هفت گانه)
در شمال غربی مدینه و در دامنه کوه سلع هفت مسجد که در نزدیک هم قرار دارند را مساجد سبعه گویند که عبارت‌اند از: مسجد علی، مسجد سلمان، مسجد فاطمه، مسجد ابوذر، مسجد ذوقبلتین، مسجد ابوبکر و مسجد عمر.[۳۷]
در مدینه مساجد دیگری وجود دارد که اسامی برخی از آنها عبارت است از:
اماکن
قبرستان بقیع
بقیع قبرستان معروف و قدیمترین و شناخته‌ترین قبرستان در اسلام است. این قبرستان در ناحیه شرقی مدینه قرار دارد.
مزار چهار تن از پیشوایان معصوم، حضرت امام حسن مجتبی، امام علی بن حسین، امام باقر و امام صادق علیهم السلام و نیز فاطمه بنت اسد و به قولی مرقد حضرت زهرا(س) در این قبرستان است. همچنین قبر عباس عموی پیغمبر و ام البنین و ابراهیم فرزند پیامبر و رقیه و ام کلثوم (دختران رسول خدا) و همسران آن حضرت (صفیه و عاتکه) و بسیاری از بزرگان و صحابه و تابعین و صلحا و اخیار و زاهدان و عابدان و شهدای اسلام در این قبرستان قرار دارد.
پیامبر صلی الله علیه و آله برای آرمیدگان در این قبرستان احترام خاص قائل بود. پیامبر فرمود: من فرمان یافته‌ام تا برای دفن شدگان در بقیع طلب آمرزش کنم؛
پیامبر صلی الله علیه و آله هرگاه از کنار قبرستان بقیع می‌گذشت، می‌فرمود: «السَّلامُ عَلَیکمْ مِنْ دِیارِ قَوْمٍ مُؤْمِنِینَ وَ إِنَّا إِنْ شَاءَ اللَّهُ بِکمْ لاحِقُونَ».[۳۹]
کوه اُحد
از کوه‌های مشهور و مهم مدینه، کوه اُحُد است که در شمال شرقی شهر و پنج کیلومتری مسجدالنبی(ص) قرار دارد..[۴۰] چون این کوه از میان کوه‌های پیرامون مدینه، تنها کوهِ جدا و مستقل است، آن را «اُحُد» نامیده‌اند.[۴۱] این کوه با هفت کیلومتر طول (از شرق به غرب) طولانی‌ترین کوه در شبه جزیره است که قله‌های بزرگی داشته و عرض آن نیز میان ۱تا ۳ کیلومتر است..[۴۲]
غزوه اُحد در روز شنبه، هفتم ماه شوّال سال سوم هجری قمری در کنار کوه احد روی داد.در کنار این کوه قبرستان کوچکی واقع است که شهدای جنگ احد در آن دفن شده‌اند[۴۳]و مرقد حمزه عموی پیامبر(ص)در این قبرستان واقع است.
خانه حضرت فاطمه(س)
خانه حضرت علی(ع) و حضرت زهرا(س) در کنار مسجد النبی قرار داشت. این خانه دو در داشت که یکی به مسجد باز میشد و حضرت هنگام نماز از آن وارد مسجد می‌شدند و در دیگری هم به بیرون مسجد باز میشد که رفت آمد روزمره از آن صورت می‌گرفت. در ماجرای سد الابواب به این خانه اشاره شده است.
از این خانه در اکثر روایات شیعه و سنی با عنوان «بیت فاطمه» یا «حجرة فاطمه» یاد شده است.[۴۴] در دوره‌های بعدی و در توسعه مسجد النبی این خانه خراب شده است و امروزه در محدوده ضریح پیامبر(ص) قرار دارد.
خانه کلثوم بن هدم و سعد بن خیثمه
در منطقه قبا مکانهای مختلفی وجود داشته که اکنون از میان رفته است. از جمله خانه کلثوم بن هدم و سعد بن خثیمه، که این دو خانه محل فرود آمدن رسول خدا(ص) پس از هجرت و محل زندگی شماری از مهاجران نخست به مدینه بوده است.[۴۵]
چاه اریس
اریس در لغت اهل شام،به معنای«فلاح»است. چاه مزبور را به نام بئر اریس، بئر خاتم و«بئر النبی» هم مینامند. از این چاه دهها بار در مصادر تاریخی و حدیثی یاد شده است.عمدهترین آنها اشاره به جریان افتادن انگشتر رسول خدا(ص) در زمان عثمان و توسط وی در آن چاه است.[۴۶]
قبر محمد صاحب نفس زکیه
قبر محمد بن عبدالله بن الحسن بن الحسن علیه‌السلام در منطقه‌ای بین مغرب و شمال شهر در نزدیکی کوه سلع است.[۴۷]
وقایع مهم تاریخی مدینه
جنگ با بنی قینقاع
این گروه از یهودیان پس از جنگ بدر، پیمان پیامبر را شکستند، پیامبر آنها را نصیحت فرمود و از آنها خواست که از سرنوشت قریش عبرت بگیرند ولی آنها دست برنداشتند و روزی در بازار یکی از یهودیان به یک زن مسلمان هتک حرمت کرد، که یک مرد مسلمان به خشم آمد و او را کشت، یهودیان بنی قینقاع هم او را کشتند و اعلان جنگ کردند و به درون حصار خود رفتند و حالت جنگی گرفتند، و پیامبر نیز آنها را محاصره نمود، و بعد از مدتی با اجازۀ اینکه هر چه می‌توانند بار شترهایشان بکنند بروند، اخراج شدند.[۴۸]
جنگ با یهودیان بنی نضیر
روزی پیامبر به دژ بنی نضیر رفت، و یهودیان، تصمیم به قتل پیامبر گرفتند، از این رو به پشت بام رفتند و خواستند از روی آن سنگی را بر سر پیامبر بیندازند، ولی پیامبر به کمک وحی الهی آگاه شد و فوراً از دژ خارج شد، و به بنی نضیر دستور داد که حالا که پیمان را شکستید، از مدینه خارج شوید.[۴۹]
جنگ با یهودیان بنی قریظه
یهودیان بنی قریظه پس از اخراج بنی نضیر پیمان خود را نقض کردند و به همراه قریش و کفار دیگر جنگ احزاب را به راه‌انداختند، و یک بار هم شبیخون زدند[۵۰] ولی در نهایت با همکاری یک تازه مسلمان، توافق آنها با کفّار به هم خورد، و در نتیجه از همکاری با احزاب عرب باایستادند.[۵۱] پس از اتمام جنگ احزاب، پیامبر به سراغ یهودیان بنی قریظه رفتند و آنها را محاصره نمودند. پس از حدود یک ماه، بنی قریظه تسلیم شد،[۵۲] و حکم به اعدام مردان و اسارت زنان و کودکان ایشان صادر شد.
واقعه حره
واقعه حره از جنایات بزرگ امویان پس از به شهادت رساندن امام حسین علیه‌السلام است. این واقعه مربوط به قیام مردم مدینه علیه حکومت یزید بن معاویه به رهبری عبدالله بن حَنظَلة بن ابی عامر در سال ۶۳ هجری است.
یزید سپاهی ۵ هزار نفری رابه فرماندهی مسلم بن عقبه، به مدینه فرستاد. این سپاه قیام مردم را با خشونت بسیار سرکوب کرد. در این واقعه بسیاری از مردم مدینه، از جمله ۸۰ تن از صحابه پیامبر(ص) و ۷۰۰ تن از حافظان قرآن کشته شدند و غارت اموال و نوامیس مردم به مدت سه روز برای سپاهیان شام مجاز شمرده شد و آنها از هیچ جنایتی فروگذار نکردند.[۵۳]
قیام نفس زکیه
محمد نفس زکیه در زمان خلافت منصور عباسی در سال ۱۴۵ هجری و در مدینه قیام کرد. مردم مدینه، بالاخص محدثین مدینه از جمله مالک بن انس، به طرفداری از نفس زکیه برخاسته و بیعت منصور را به خاطر کراهت و اجبار، غیر معتبر دانستند. در درگیری دو لشکر در مدینه، سپاه نفس زکیه شکست خورد و او کشته شد و بدنش را در بقیع دفن کردند.[۵۴]
منابع مدینهشناسی
نظر به اهمیتی که شهر مدینه برای مسلمانان دارد، از سده‌های نخستین پس از هجرت، کتابهایی با موضوع معرفی این شهر و نشان دادن فضیلتهای آن تالیف گشته است که برخی از آنها مفقود و برخی هم اکنون در دسترس‌اند. در دوره معاصر نیز آثاری به زبانهای مختلف در این باره نگاشته شده است.
منابع کهن
- از نخستین آثار مدینهشناسی که امروزه در دسترس نیست، اخبار المدینه نوشته ابن زَباله (م.حدود۲۰۰ق.)[۵۵]و دیگر، کتاب اخبار المدینه منسوب به زبیر بن بکار (۱۷۲۲۵۶ق.)[۵۶]است. هرچند این دو کتاب مفقود شده‌اند، ولی منابع بعدی از آنها نقل قول کرده و بسیاری از مطالب آنها را حفظ نموده‌اند.
- از مهمترین و جامع‌ترین آثار کهن درباره مدینه کتاب وفاء الوفا بأخبار‌دار المصطفی از نور الدین علی بن احمد سمهودی (م ۹۱۱) در چهار جلد است. این اثر که به سبک دایرة المعارف نگاشته شده است، از نقل‌های کهن و تحقیقات تازه درباره تاریخ این شهر مقدس و در نوع خود اثری کم نظیر است. سمهودی در این اثر خود از کتاب‌های بسیاری استفاده کرده که امروزه در دسترس ما قرار ندارد. علاوه بر این، خود وی قدم به قدم شهر را زیر پا گذاشته و آثار تاریخی را شناسایی کرده است. خلاصه‌ای از متن عربی این کتاب، تحت عنوان «اخبار مدینه» بیش از سیصد سال پیش به فارسی درآمده که به سال ۱۳۷۶ شمسی توسط نشر مشعر چاپ شده است.[۵۷]
منابع معاصر
در دوران معاصر نیز کتابهایی شایان توجه در معرفی مدینه به زبانهای مختلف نگاشته شده است که برخی از آنها عبارتند از:
- فصول من تاریخ المدینة المنوره از علی حافظ به زبان عربی: مؤلف، یکی از پژوهشگران برجسته چند دهه اخیر در تاریخ مدینه و آثار دینی- تاریخی آن شهر است که حاصل تحقیقات خود را در این کتاب فراهم آورده است.[۵۸]
- مدینهشناسی به فارسی: این کتاب از محمد باقر نجفی پژوهشگر ایرانی و یکی از مفصلترین آثار پژوهشی و تحقیقی است که به زبان فارسی درباره مدینه انتشار یافته است. مجلد نخست آن درباره مساجد و برخی از آثار تاریخی مدینه و مجلد دوم درباره جغرافیای جنگهای زمان رسول خداست. این کتاب در آلمان به چاپ رسیده و حاوی تصویرها و نقشه‌های فراوانی است.[۵۹]
- معالم المدینة المنورة بین العمارة و التاریخ به زبان عربی: این کتاب اثر عبد العزیز کعکی است و آن را جامع‌ترین اثری دانسته‌اند که در سالهای اخیر درباره تاریخ مدینه نوشته شده است.[۶۰]
افزون بر این آثار، کتابهایی دیگر مانند کتاب المساجد الاثریة فی المدینة المنوّرة(اثر محمد الیاس عبد الغنی) درباره موضوعات مرتبط با مدینه نگاشته شده‌اند که فارسی‌زبانان برخی از آنها را به فارسی نیز ترجمه کرده‌اند.[۶۱]
پانویس
منابع
- جعفریان، رسول، آثار اسلامی مکه و مدینه، مشعر، تهران، ۱۳۸۶ش.
- طباطبایی، محمدحسین، المیزان، محمدباقر موسوی همدانی، بنیاد علمی و فکر علامه طباطبایی، ۱۳۶۳ش.
- سید قطب، فی ظلال القرآن، بیروت، داراحیاء التراث العربی، الطبعه الخامسه، ۱۳۸۴ق
- رازی، ابوالفتح، روح الجنان و روح الجنان، تهران، کتابفروشی اسلامیه، بی‌تا
- قائدان، اصغر، تاریخ و آثار اسلامی مکه مکرمه و مدینه منوره، مشعر، دوم، ۱۳۷۴ش
- المساجد و الأماکن الأثریة،
- شیخ مفید، الارشاد، ترجمه حسن موسوی مجاب، قم، انتشارات سرور، ۱۳۸۸ش
- مسعودی، علی بن حسین، مروج الذهب و معادن الجوهر، ترجمه ابولقاسم پاینده، تهران، انتشارات علمی فرهنگی، ۱۳۸۷ش
- واقدی، محمد بن عمر، مغازی، ترجمه محمود مهدوی دامغانی، تهران، مرکز نشر دانشگاهی، دوم، ۱۳۸۸ش
- ابن کثیر، ابوفداسماعیل بن عمر، البدایه و النهایه، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۷ق
- ویکی شیعه.
