امام عظمی: تفاوت بین نسخه‌ها

نسخهٔ ‏۲۶ مهٔ ۲۰۱۵، ساعت ۰۰:۴۵

همان امام اعظمی. ^[۱]

رک: امام اعظمی.

241. امامیه

نام بزرگترین فرقة شیعه. ^[۲]

ایشان به نام های دیگر، همانند اثنی عشریه و جعفریه نیز نامیده می شوند. این نام گاهی به همة فرقه هایی که قائل به امامت علی امیرالمؤمنین علیه السلام و فرزندانش از راه نص و تعیین می باشند، اطلاق می شود.

احمد بن علی مقریزی می نویسد: «اول کسی که در مذهب امامیه تکلم کرد علی بن اسماعیل بن هیثم تمار ^[۳] بود. » ظاهراً مراد آن است که او اولین کسی است که به وسیله علم کلام به استحکام مذهب امامیه پرداخته است. احمد بن علی مقریزی وی را از اصحاب علی بن ابی طالب علیه السلام معرفی کرده است. ^[۴]

شیخ مفید در کتاب الفصول المختارة فصلی را درباره امامیه، عنوان کرده و می نویسد: «امامیه کسانی هستند که به وجوب امامت و عصمت و وجوب النص قائلند و هر کس که به این سه اصل قائل باشد، چه در مذهب خود بر حق بوده و یا بر باطل باشد، امامی و منضم به امامیه است. فرقه هایی که عنوان امامیه بر آنان اطلاق می شود، در اشخاص ائمه اختلاف نظر دارند. اولین فرقه از ایشان، که از حق منحرف گردید کیسانیه است. . . ^[۵]». ^[۶]

بنابراین می توان گفت امامیه شامل کیسانیه، فطحیه و واقفیه نیز می شود؛ در حالی که شمول آن بر زیدیه و غلاة ممکن نیست.

دائرة المعارف تشیع می نویسد: «برخی از نویسندگان کتب فرق و ملل لقب امامیه را در مورد تعدادی از فرقه ها به کار برده اند که به جانشینی بلافصل و امامت بعضی از ائمه معتقد بوده اند و نیز جهان را هیچ زمان خالی از حجت نمی دانند و یکی از ویژگی های آنان مسئله انتظار است. ^[۷]

دائرة المعارف بزرگ اسلامی می نویسد: « شیعه امامیه که به اختصار در زبان عام، شیعه، و در زبان فقها، امامیه هم خوانده می شود، امروزه مذهبی با ویژگی های مشخص است که بدان مذهب جعفری، یا اثنی عشری نیز اطلاق می گردد. در تداول کنونی میان اصطلاحات یاد شده، عموماً تفاوتی ملحوظ نمی گردد. »

این کتاب در ادامه به سیر تاریخی شیعه پرداخته و سپس تعالیم و نهادهای اساسی این فرقه را و هم چنین درباره سیر اندیشه های کلامی و فقهی امامیه را به بحث می نشیند و در ادامه به نقش و اندیشه بزرگان امامیه در علوم مختلف پرداخته و نهایتاً درباره حیات اجتماعی و سیاسی امامیه می نویسد: «در نگاهی به حیات اجتماعی امامیه، باید یادآور شد که دیدگاه های معتدل این مذهب در همزیستی با پیروان دیگر مذاهب، فضای مساعدی را برای دوام آن فراهم آورده است. وجود عنصر تقیه موجب شده است تا در تنشهای سخت اجتماعی و سیاسی، پیروان مذهب رفتار خود را تعادل بخشند و خود را با اوضاع و احوال گوناگون اجتماعی هماهنگ سازند. در برخورد با حکومتها، امامیان با ترکیب دو اندیشه تقیه و جلب مصلحت، روش ویژه ای را در پیش گرفته بودند؛ عالمان این مذهب در خلال قرون با استفاده از تعمیم اصل تقیه، مماشات با حکومتهای جائر را در چارچوبی تبیین شده و در حد دفع ضرر از خود و هم مذهبان توصیه می کردند، اما دست کم در سده های نخست امکان برخوردی غیر منفعل با نظامهای حاکم را نیافته بودند. در عصر حضور امامان علیهم السلام از موارد استثنایی ورود امامیان به دستگاه سیاسی، باید به [حضور] علی بن یقطین اشاره کرد که گفته می شد در این باره از شخص امام کاظم علیه السلام، کسب اجازه کرده بود.

در عصر میانه عباسی، در دوره ای از تاریخ این سلسله که وزارت، میان رقیبانی از مذاهب گوناگون دست به دست می شد، امامیان نیز در این صحنه داخل شدند و نفوذی در دربار خلافت به دست آوردند. به خلافت رسیدن مقتدر در 295ق و وزارت یافتن ابن فرات شیعی در 296ق، افزایش نفوذ شیعیان در دستگاه خلافت را به همراه داشت. آورده اند که ابن فرات به دبیران آل نوبخت سخت وابسته بود و گاه از ابوسهل نوبختی، عالم امامی به عنوان دبیر ابن فرات نام برده اند. این عبارت احمد بن علی نجاشی که ابوسهل در جاه و جلال همپایة وزیران بود، ظاهراً به همین دوره از زندگی او مربوط می گردد. »

این کتاب سپس به دوره آل بویه خطای یادکرد: برچسب تمام کنندهٔ </ref> بدون برچسب <ref> در بغداد که روزی نقطه درخشش اندیشه های امامی بود، رخت مهاجرت بستند و به تدریج در دیگر شهرهای عراق چون حلّه، مراکز فرهنگی جدیدی را پدید آوردند. بهترین مستند این گفتار آن است که از همین مقطع، سلسلة شخصیت های نامی امامیه در بغداد منقطع می گردد و پس از گذشت دوره ای فترت، مکتب قدرتمند جدیدی در حلّه پای می گیرد که از رجال برجستة آن کسانی چون ابن ادریس حلی (م: 598ق </ref> [مشهور می باشند]. در دوره ایلخانان مغول، با وجود نقش تاریخی مهمی که خواجه نصیرالدین طوسی در مقام وزارت برعهده گرفت، شاید به سبب کوتاه بودن این برهه، انگیزش مهمی در مباحث مربوط به سیاست در محافل امامیه پدید نیامد. » این کتاب پس از آن به دوره صفویه اشاره کرده و می نویسد: «تأسیس دولت صفوی در ایران که در 907 هجری قمری به دست شاه اسماعیل صفوی بنیان نهاده شد و تا 1148 هجری قمری دوام یافت ـ از نظر تاریخ اجتماعی و سیاسی امامیه، یکی از مهم ترین نقاط عطف به شمار می آید. یکی از مهم ترین نقشهای تاریخی این دولت، اعلام مذهب امامی به عنوان مذهب رسمی در قلمرو خود بود که با انگیزه ایجاد وحدت مذهبی صورت پذیرفته بود و تقابل با مذهب تسنن در کشور رقیب عثمانی، انگیزه ای مهم برای پاسداری از آن محسوب می شد.

پیشوایان مذهبی یا شیخ الاسلام ها در دستگاه صفوی، به سبب وجهة مذهبی آن از نفوذ بسیاری برخوردار بودند و نیاز مستمر صفویان به برخورداری از حمایت عالمان دینی، مساعدترین اوضاع را برای تحقق نظریة سید مرتضی در باب برادری دین و دولت فراهم آورده بود. این اتفاق نباید ناشی از صدفه [تصادف] تلقی گردد، که در همین اوان، محقق کرکی عالم نامدار شامی که راه تختگاه صفویان، اصفهان را در پیش گرفته بود، بار دیگر به یادآوری و تشریح دیدگاه و عملکرد سیدمرتضی و خواجه نصیرالدین طوسی در باب همکاری با سلطان پرداخته است. محقق کرکی که باید اندیشه او را به عنوان یکی از نقاط تحول در تاریخ اندیشه سیاسی امامیه به شمار آورد، با درکی سریع و به موقع از اوضاع و احوال ایجاد شده در ایران، و پس از یک بازنگری در نظریه های شیخ مفید و سید مرتضی، در واقع به گونه ای جمع میان آنها دست یافته است. وی در بیان کوتاه خود به شیوه ای نزدیک به شیخ مفید، بر آن است که فقیه جامع شرایط در عصر غیبت در اجرای احکام و اقامه حدود، نیابت ائمه علیهم السلام را بر وجه کلی داراست؛ اما در مقام عمل، این وظایف شرعی را در هماهنگی با دستگاه حکومت سلطان تحقق پذیر دانسته، و بدین ترتیب به روش سیدمرتضی نیز نزدیک شده است.

پس از محقق کرکی، در جهت پرورش نظریه سیاسی وی، گام هایی برداشته شد و گونه هایی از همین نظریه، نه تنها در آثار عصر صفوی، که در نوشته های عصر آغازین قاجاری نیز بروز یافت. در سده 13هجری قمری، ملّا احمد نراقی، ولایت فقیه را با تفصیلی بی سابقه مورد بررسی قرار داد و به اقامه ادله گوناگون عقلی و نقلی بر اثبات آن پرداخت. ویژگیهایی در کلام نراقی، همانند اینکه انتظام امور دنیوی را از وظایف فقیهان شمرده است، می تواند به عنوان نمونه ای درخور تأمل از اندیشة سیاسی به شمار آید.

همزمان با نهضت مشروطه، اندیشه سیاسی در محافل امامیه وارد مرحله ای دیگر از تاریخ خود شد که به عنوان فردی شاخص در ارائه اندیشه های نو باید از میرزای نائینی و رساله پرشهرتش، تنبیه الملة و تنزیه الامة، سخن [به میان] آورد. گفتنی است که نظریه های سیاسی ارائه شده از سوی عالمان امامی در جریان مشروطه، به سان عاملی مهم در روند این نهضت تأثیرگذار بود. در پیگیری تاریخ اندیشه های سیاسی در محیط امامیه، سرانجام باید به پرداختی جدید از نظریه ولایت فقیه اشاره کرد که در اواخر سده 14 هجری قمری، از سوی امام خمینی ارائه گشته، و اندیشه سیاسی امامیه را وارد جدیدترین مرحله خود ساخته است؛ اندیشه ای که صحنه سیاسی و اجتماعی را در ایران دگرگون ساخت و مبنای پای گیری جمهوری اسلامی قرار گرفت. » ^[۸]

پانویس

1. ↑ خاطرات زندگی صبحی و بابی گری و بهایی گری، فضل الله مهتدی صبحی، ص74
2. ↑ اعتقادات فِرَق المسلمین و المشرکین، فخر رازی، ص63 / بیان الادیان، ابوالقاسم بلخی، ص73 / تعریفات العلوم و تحدیدات الرسوم، سیدعلی جرجانی، ص28 / تلبیس ابلیس، ابن جوزی، ص42 / الحور العین، نشوان حمیری، ص157 / خاندان نوبختی، عباس اقبال، ص251 / فرق الشیعة، حسن بن موسی نوبختی، ص108 / اللباب فی تهذیب الانساب، ابن اثیر، ج1، ص 83 / مفاتیح العلوم، محمد بن احمد خوارزمی، ص50 / المقالات و الفرق، سعد اشعری، ص102 / الملل و النحل، محمد شهرستانی، ج1، ص144 / المواعظ و الاعتبار بذکر الخطط و الآثار، احمد بن علی مقریزی، ج2، ص351 / نفائس الفنون فی عرایس العیون، شمس الدین محمد آملی، ج2، ص276 / هفتاد و سه ملت، ص59
3. ↑ به هاء
4. ↑ المواعظ و الاعتبار بذکر الخطط و الآثار، احمد بن علی مقریزی، ج2، ص351
5. ↑ انتهی ملخصاً
6. ↑ الفصول المختارة، شیخ مفید، ص296
7. ↑ دائرة المعارف تشیع، ج4، ص275
8. ↑ دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج10، ص158