محمد بن محمد بن محمود ماتُریدی

ابومنصور محمد بن محمد بن محمود ماتُریدی سمرقندی از متکلمین بزرگ قرن چهارم هجری قمری است. وی که گویا از نوادگان ابوایوب انصاری (از صحابه پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله) بوده درحوالی سال284 هجری قمری به دنیا آمده است. ماتریدی منسوب به «ماترید» از محلات سمرقند است و در همان شهر و در دوره حکومت سامانیان که دوره رشد علم و فرهنگ در ماوراءالنهر بوده، به تحصیل و تدریس می پردازد. عقاید وی بسیار به عقاید اشعری نزدیک است ولی ظاهراً علی رغم این که این دو هم عصر بوده اند، هیچ ارتباطی با یکدیگر نداشته و اشعری در عراق و ماتریدی در ماوراءالنهر به نشر عقاید خویش پرداخته اند. اصول کلامی وی تقریباً همان کلام متداول اهل سنت است. ماتریدی در سال 333 هجری قمری وفات یافته است.

دائرة المعارف فارسی تألیفات ماتریدی را در ردّ قرامطه و معتزله برشمرده و مشابهت آراء او با اشعری را حاکی از عکس العمل واحدی که در بین اهل سنّت در همه جا بر ضدّ معتزله پدید آمده بود، می داند. این دائرة المعارف در ادامه می نویسد: « ماتریدیه مثل اشاعره مخالف معتزله و مخصوصاً در ماوراءالنهر، مدافع مبادی اهل سنت و جماعت بوده اند. ماتریدی مؤسس این طریقه مذهب حنفی داشته است و رواج عقاید او هم در بین حنفیه بوده است. چنانکه پیروان مذهب ابوحنیفه، غالباً در عقاید، مذهب و طریقه ماتریدیه دارند. با وجود شباهت زیادی که مبانی ماتریدیه با مبانی اشاعره دارد، بین دو طریقه اختلافاتی نیز هست. گویند در سیزده مورد بین آن ها اختلاف است که هفت مورد آن ها اختلاف لفظی است و شش مورد معنوی. از جمله موارد اختلاف معنوی این است که در امکان عقوبت نیکوکار، هر دو می گویند که به حکم وحی محال است، امّا اشاعره می گویند عقلاً جایز است، در صورتی که ماتریدیه عقیده دارند که عقلاً هم محال است. همچنین در این باب که آیا خداوند ممکن است انسان را مکلّف کند به تکلیفی که خارج از قدرت بنده است، اشاعره می گویند بلی و ماتریدیه می گویند خیر. طریقه ماتریدیه بیش از طریقه اشاعره، سلطه عقل را پذیرفته است و به این ترتیب به آراء معتزله نزدیک تر است. با این حال، اختلاف ماتریدیه و اشاعره را بعضی از محققان اندک می شمارند، و محمد عبده در تعلیقاتی که بر عقاید عضدیه نوشته است می گوید که اختلاف بین ماتریدیه و اشاعره از ده مسئله تجاوز نمی کند و در آن ها هم اختلاف لفظی است. »