ثمامة بن اشعر

خطیب بغدادی و ابن حجر وی را ثمامة بن اشدس، ابومَعن نُمیری بصری دانسته اند. وی از بزرگان معتزله و از نزدیکان هارون الرشید و مأمون عباسی بوده است. ابن حجر عسقلانی می گوید وی معتقد بوده اهل کتاب و کفار داخل در آتش نمی شوند بلکه پس از مرگ خاک مي‌شوند ولی اگر کسی اصرار بر گناه کبیره داشته باشد در آتش جهنم برای همیشه خواهد ماند. وی معتقد بوده که اطفال مؤمنین نیز تنها خاک خواهند شد. وی را متهم کرده‌اند که اسلام و احکام آن را به استهزاء مي‌گرفته است. گویا وی در سال 186 هجری قمری به واسطه دروغی که مي‌گوید توسط‌هارون به زندان مي‌افتد. ثمامة ـ بنابر نقل الفرق بین الفرق ـ بین صفا و مروه و در زمان واثق عباسی (دوره حکومت: 227ـ232هـ. ق) کشته مي‌شود. عبدالقاهر بغدادی وی را عامل گرایش یافتن مأمون به اعتزال دانسته است.

دکتر حسین صابری مي‌نویسد: اصول اندیشه‌های ثمامه را چنین گزارش کرده اند: یکم. وی افعال تولیدی را افعال بدون فاعل مي‌دانست؛ دوم. حسن و قبح عقلی است و معرفت خداوند حتی پیش از آن که شرعی رسیده باشد به حکم عقل واجب است؛ سوم. از دیدگاه او عالَم همچون خداوند ازلی است؛ چهارم. شناخت از تأمل و تفکر تولید مي‌شود و از این روی به سان دیگر افعال تولیدی فعلی است بدون فاعل؛ پنجم. از دیدگاه او در قیامت کافران، مشرکان، مجوسان، یهودیان، مسیحیان، زندیقان و دهری مسلکان خاک خواهند شد؛ ششم. از دیدگاه او انسان تنها فاعل اراده خویش است و دیگر چیزها که از اراده تولید مي‌شود، افعالی بدون فاعل هستند.