حسن بن موسی نوبختی

ابومحمد حسن بن موسی از متکلمین و فلاسفه و ادباء و آشنایان به آراء و دیانات و ملل و نحل است. او مثل بسیاری از علمای جامع عصر خود به تحصیل فنون مختلفه عشق داشته و در جمع کتاب و نسخ نفیسه عمر خود را می گذرانده و کتب بسیار به خطّ خود نوشته بوده است و بر اثر همین عشق و علاقه به تحصیل علم و ادب منزل او محلّ اجتماع علما و فضلا محسوب می شده است.

در میان آل نوبخت، ابومحمد با وجود متکلم بودن، کسی است که از همه ایشان بیشتر به فلاسفه توجه کرده و علاوه بر آمیزش با مترجمین کتب حکمتی قدیم و مطالعه کتب ارسطو، بعضی از آن‌ها را مختصر نموده و در ردّ بعضی از آراء فلاسفه و اهل منطق نیز کتبی پرداخته است، و امامی بودن او مسلم است، ابومحمد حسن بن موسی نوبختی علاوه بر آن که از ادبا و رواة اشعار بوده، در کلام و فلسفه و نجوم و علم به ملل و نحل و مقالات در عهد خود استاد شمرده می شده و در این فنون قریب چهل کتاب تألیف کرده بود. احتمال دارد که ابومحمد نوبختی که به مقالات و مشرب فلاسفه آشنایی تمام داشته در بعضی از عقاید هم از هشام بن الحکم پیروی کرده باشد. وی در حدود سال 310 هجری قمری درگذشته است.

مشهورترین و بزرگ ترین مؤلفات ابومحمد حسن بن موسی نوبختی که بدبختانه تاکنون مفقودالاثر است کتاب الآراء و الدیانات نام داشته و آن شرح مقالات ملل و نحل قدیمه و عقاید و آراء فرق دینی و مذاهب حکمتی مسلمین بوده است. این کتاب از قراری که احمد بن علی نجاشی نقل می کند کتابی بزرگ و خوب و محتوی بر معلومات بسیار بوده و احمد بن علی نجاشی آن را پیش شیخ مفید خوانده و از او اجازه روایت آن را گرفته است ولی به قرار نوشته ابن ندیم و شیخ طوسی و محمد بن احمد ذهبی، ابومحمد به تمام کردن آن موفق نشده بود. یکی از مشهورترین کتب ابومحمد حسن بن موسی نوبختی کتاب فرق الشیعة است که موضوع آن شرح افتراق فرقه شیعه به فرقه‌های چند از غلاة و زیدیه و امامیه و فروع این سه شعبه و مقالات مختلفه ایشان بوده و این کتاب به مناسبت جنبة تاریخی و اشتهار مؤلف آن که از متکلّمین فلسفی مشرب امامیه است، اهمیت مخصوص داشته و مؤلفین بعد از ابومحمد نوبختی از آن استفاده بسیار کرده اند. آقا بزرگ تهرانی، نوبختی را نخستین دانشمند مسلمان که درباره ملل و نحل و آراء و فرقه‌های آن کتاب نوشته است، معرفی مي‌کند. عبدالقاهر بغدادی (م: 429هـ. ق)، ابوبکر باقلانی (م: 403هـ. ق)، ابن حزم (م: 456هـ. ق)، محمد شهرستانی (م: 548هـ. ق) و ابوالحسن اشعری (م: 330هـ. ق) جملگی از وی متأخر بوده اند.