باطنیه (از صوفیه)

از صوفیه.

محقق اردبیلی ایشان را فرقه هفدهم صوفیه برشمرده و می نویسد: «ایشان دعاوی علم باطن کنند، مانند تلقینیه. و دیوانگان را صاحب باطن می دانند و ایشان را مجذوب نام کنند و به غایت دوست دارند، مانند حبیبیه و ولائیه. و گویند عبادات معنی دارند و آن را نداند الّا اهل باطن. و بیشتر مقالات ایشان مانند مقالات و عقاید باطنیه از اسماعیلیه است، فرق در میان این است که ایشان پیشوای خود را امام نام کنند و این ها مقتدای خود را پیر و شیخ گویند، و باطنیه از اسماعیلیه، ابی بکر و عمر و عثمان بن عفان را دشمن دارند و این جماعت ایشان را دوست دارند. و مزخرفات این طایفه نیز بسیار است و ذکر آن همه موجب ملال و طول مقال می گردد. »

دائرة المعارف بزرگ اسلامی می نـویسد: «متفکـران خـردگرا اهل تأویل هستند، چنانکه خردگرایان معتزلی و شیعی و همچنین حکمای خردگرا و حتی اشاعره دوران های پس از ابوالحسن اشعری مثل محمد غزالی و فخر رازی می کوشند تا با تکیه کردن بر عقل به معرفت باطن برسند و در این راه هرگاه معانی ظاهری واژه ها و تعبیرهای دینی در قرآن و احادیث با خرد سازگاری نداشته باشند، به تأویل آن ها می پردازند. عارفان نیز گاهی با طرح نظریه شریعت، طریقت و حقیقت، بر باطنی گرایی و باطنی گری به گونه ای خاص تأکید می کنند. چنان که شبستری به زبان رمز از ظاهر و باطن دین سخن می گوید. وی شریعت را پوست (= ظاهر)، حقیقت را مغز (= باطن) و طریقت را ـ که روش ویژه سیر از ظاهر به باطن است ـ برزخ میانه پوست و مغز می شمارد و لاهیجی شریعت را دانش احکام (= ظاهر)، طریقت را عمل به احکام (=روش) و حقیقت را نتیجه ای برآمده از این دو مقدمه می شمارد و بدین سان، بر سیر از ظاهر به باطن تأکید می ورزد. »