سامرا

سامرا، یکی از چهار شهر زیارتی عراق در کنار نجف، کربلا و کاظمین و یکی از زیارتگاههای مهم شیعیان. این شهر مرکز استان صلاح الدین است و در بین تکریت و بغداد قرار دارد. سامرا در سال ۲۲۱ق مرکز خلافت معتصم عباسی شد. این شهر به سبب وجود آرامگاه امام علی النقی(ع) و امام حسن عسکری(ع) دو پیشوای شیعه موسوم به «عسکریین» در آن، شهرت دارد. بنابر منابع شیعی، محل ولادت امام زمان(عج) نیز در این شهر بوده است.

علت نامگذاری سامرا

یاقوت حموی آورده است که سامرا را «سام بن نوح» ساخته و نام آن برگرفته از «سام راه» یعنی راه عبور و مرور سام فرزند نوح است.

ابن بطوطه این نام را برگرفته از «سام را» دانسته؛ یعنی شهری که برای سام ساخته شده است. دیگر نقل قول‌ها در این باب این است که «شام راه» بوده؛ یعنی مسیر عراق به شام از این راه بوده است و برخی نام آن را از واژه کهن رومی «سومرا» می‌دانند. براساس متون تاریخی، این شهر در عصر ساسانی، زیر سلطه ایران بود و مردم آن به پرداخت مالیات به پادشاهان ایرانی ناچار بودند. مورخان یکی از دلایل وجه تسمیه آن به ساءمره (محل حساب) را همین موضوع دانسته‌اند.

برخی نیز گفته‌اند که سامرا قبل از اسلام و در دوران ساسانیان و به دست شاپور «ذوالاکتاف» بنیان نهاده شده است.

از دیگر نام‌های سامرا می‌توان به سامراه، سامره، سراء، سُرَّ من رأی، سرور من رأی، ساء من رأی، عسکر و تیرهان اشاره کرد.

موقعیت جغرافیایی

شهر سامرا در شرق رودخانه دجله و در شمال بغداد واقع شده است. این شهر، مرکز استان صلاح الدین و در فاصله ۱۲۴ کیلومتری بغداد واقع شده است. سامرا از شرق به کرکوک، از شمال به نینوا، از غرب به استان الانبار و از جنوب به بغداد منتهی می‌شود.

تاریخچه

در سال ۲۲۱ق. و دوران حکومت معتصم عباسی فرزند هارون عباسی، پایتخت از بغداد به سامرا منتقل گردید و تا سال ۲۷۶ ادامه داشت. علت این انتقال، وجود عظیم سپاهیان ترک بود که معتصم آنان را به خدمت گرفته بود و چون شهر بغداد ظرفیت آن تعداد سرباز را نداشت و مزاحمت مردم را در پی داشت؛ تصمیم بر آن گرفت تا جای مناسبی را در نظر بگیرد و سامرا را انتخاب کرد. وی آن جا را آباد ساخت و دارالخلافه خواند و نظامیان ترک را در آن سکنا داد. سامرا در دوران معتصم به اوج قدرت و آبادانی رسید و کاخ‌ها، گردش‌گاه‌ها، بازارها، مساجد و عمارت‌های عظیم در آن ایجاد شد. این شکوه و عظمت تا دوران معتمد عباسی (حکومت ۲۵۶ - ۲۷۹ق) ادامه داشت تا اینکه وی پایتخت را به بغداد بازگرداند.

حضور دو امام شیعه

الگو:اصلی متوکل در سال  ۲۳۳ق  مصمم شد تا امام هادی (ع) را از مدینه به سامرا بیاورد. علت این امر را رسیدن گزارش‌هایی حاکی از میل مردم به امام هادی(ع) ذکر کرده‌اند. متوکل امام هادی (ع) را از مدینه به بغداد و سپس به سامرا آورد و ۲۰ سال و ۹ ماه در آنجا ساکن بود تا اینکه همانجا در زمان حکومت معتز مسموم شده و شهید شد و در همانجا مدفون شد.

امام حسن عسکری(ع) نیز به همراه پدرش در سال ۲۳۳ق/۸۴۷م در یک سالگی به سامرا آورده شد و تا پایان عمر شریفشان در همان جا بود. امام عسکری(ع) در ۱ ربیع‌الاول سال ۲۶۰ق بیمار شد و در هشتم همان ماه، در سن ۲۸ سالگی در (سامرا) درگذشت و در خانه‌ای که پدرش دفن شده بود، مدفون شد.طبرسی (متوفای ۵۴۸ق) می نویسد: بیشتر اصحاب ما (یعنی علمای شیعه) بر این باورند که علت درگذشت امام عسکری(ع)، مسمومیت بوده است.

حوزه علمیه سامرا

تاریخ تشیع در طول بیش از هزار سال گذشته، نشان می دهد که شهر سامرا در بیشتر این مدت شهری سنی‌نشین بوده است. در سال شعبان ۱۲۹۰ق. آیت الله سید محمد حسن شیرازی معروف به "میرزای شیرازی" از مراجع تقلید شیعه، با هدف احیای حضور پیروان اهل بیت (ع)، به شهر سامرا کوچ کرد و با دایر کردن حوزه‌ای علمیه در این شهر، تلاش کرد شیعیان را به سامرا بازگرداند و سامرا را به شهری شیعی تبدیل کند. فتوای معروف تحریم تنباکو نیز در مدت اقامت میرزا در سامرا صادر شد و علمای بزرگی در این این حوزه تربیت شدند، مانند سی حسن صدر، سید محسن امین، محمد جواد بلاغی، آغا بزرگ تهرانی. الگو:همچنین ببینید

سنی‌نشینی

پس از اینکه میرزای شیرازی در سال ۱۳۱۲ق. در سامرا دارفانی را وداع گفت، شیعیان هم کم‌کم سامرا را ترک کرده و به سمت دیگر شهرهای شیعه‌نشین به‌ویژه در جنوب عراق یعنی کربلای معلی و نجف اشرف کوچ کردند. بر همین اساس، سامرا آرام‌آرام به یک شهر سنی‌نشین تبدیل شد. در دوران چند دهه از حکومت رژیم منحله حزب بعث، تقریبا حضور شیعیان در سامرا به صفر رسید.

حاکمان عباسی سامرا

در بیش از نیم قرن، هشت خلیفه عباسی در سامرا حکومت کردند که عبارتند از: الگو:ستون-شروع

• معتصم (۲۱۸ - ۲۲۷ق).
• واثق (۲۲۷ - ۲۳۲ق).
• متوکّل (۲۳۲ - ۲۴۷ق).
• منتصر (۲۴۷ - ۲۴۸ق).
• مستعین (۲۴۸ - ۲۵۲ق).
• معتزّ (۲۵۲ - ۲۵۵ق).
• مهتدی (۲۵۵ - ۲۵۶ق).
• معتمد (۲۵۶ - ۲۷۹ق).

آثار تاریخی سامرا

• مسجد جامع سامرا معروف به «جامع المتوکل». این مسجد، یکی از قدیمی‌ترین مساجد عراق است که ساخت آن به زمان متوکل عباسی برمی‌گردد.
• سرداب مقدس که زیرزمین خانه مسکونی امام حسن عسکری (ع) بوده است. بنابر گزارش‌هایی، امام مهدی (عج) بارها در زمان حیات پدر و پس از آن در این مکان دیده شده‌ و علت نام‌گذاری این مکان به سرداب غیبت همین است.
• مناره ملویه در ضلع شمالی مسجد جامع سامرا. این مناره، پس از سال‌ها هنوز هم پابرجاست و از دوردست نظر هر بیننده‌ای را جلب می‌کند.
• «متوکلیه» شهر کهن سامرا که به دست متوکل ساخته شد و امروزه ویرانه‌های آن در شمال سامرا نمایان است.
• مسجدی به نام «جامع ابی دُلَف» که به نام ابودلف قاسم بن عیسی از فرماندهان عباسی و از شیعیان معتقد می‌باشد.
• قصرهای سامرا که به دست خلفای عباسی ساخته شد و امروزه از آن، تنها دیوارها و ستون‌های ویرانه باقی مانده است.

اماکن زیارتی سامرا

حرم عسکریین

مدفن امام هادی(ع) و امام عسکری(ع) مهم‌ترین مکان زیارتی شهر سامرا است.

• تخریب حرم عسکریین

الگو:اصلی حرم امامین عسکریین (ع) دو بار به دست ترویست‌ها تخریب شد. اولین حمله در ۳ اسفند ۱۳۸۴ش. و دومین حمله پس از گذشت شانزده ماه در ۲۳ خرداد ۱۳۸۶ش. رخ داد. در نخستین تخریب، بمب‌گذاران با به کارگیری بیش از دویست کیلوگرم تی‌ان‌تی، گنبد و بخشی از گلدسته‌های طلایی حرم را فروریختند. در حمله دوم نیز گلدسته‌های طلایی تخریب شد. پس از این حملات تروریستی، بارگاه دو امام، در دست بازسازی و نوسازی قرار گرفت.

سرداب مقدس

سرداب غیبت، زیرزمین خانه مسکونی امام حسن عسکری (ع) بوده که هم‌اکنون در شمال غربی حرم عسکریین در شهر سامرا قرار دارد. گویند این مکان محل زندگی و عبادت امام هادی (ع) و امام حسن عسکری (ع) در روزهای گرم تابستان بوده است. بنابر گزارش‌هایی، امام مهدی (عج) نیز بارها در زمان حیات پدر و پس از آن در این مکان دیده شده‌ است.

مدفونان در سامرا

• امام هادی(ع)، امام دهم شیعیان؛
• امام حسن عسکری(ع)، امام یازدهم شیعیان؛
• نرجس خاتون مادر امام زمان(عج) که قبرش داخل ضریح و پشت سر امامین عسکریین قرار دارد؛
• حکیمه خاتون دختر امام جواد(ع) و عمه امام عسکری که در پایین پای امامین عسکریین مدفون است؛
• حسین بن علی الهادی فرزند امام هادی(ع) و برادر امام عسکری(ع)؛
• سمانه یا سمانه مغربیه ملقب به «ام الفضل» مادر امام هادی(ع) که در کنار فرزندش دفن شد؛
• سوسن مادر امام عسکری(ع)؛
• ابرهیم اشتر نخعی فرزند مالک اشتر در منطقه دُجَیل در نزدیکی سامرا؛
• جمیل بن دراج از محدثان شیعه، در منطقه دُجَیل در روستای طارمیه؛
• ابوهاشم جعفری از محدثان و راویان شیعه؛ قبر او داخل ضریح عسکریین است.
• ابن سکیت ابویوسف یعقوب بن اسحاق اهوازی؛
• نجاشی دانشمند رجالی شیعه؛ نجاشی در سال ٣٧٢ متولّد و در سال ۴۵٠ در مطيرآباد وفات يافته است، مطيرآباد يا «ميطره» روستايى در نواحى سامرا است.
• آقا رضا همدانی از مراجع تقلید قرن سیزدهم؛
• زید بن موسی بن جعفر(ع) معروف به زید النار؛
• محمد بن علی الهادی معروف به امامزاده سید محمد، مدفون در شهر بلد در ۴۵ کیلومتری شهر سامراء.

منابع

• ابن بابویه، عیون اخبار الرضا، قم ۱۳۸۴/ ۱۴۲۶.
• ابن‌ حزم، جمهرة انساب‌العرب، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
• احسان مقدس؛ راهنمای اماکن زیارتی و سیاحتی در عراق،،نشر مشعر، ص۳۱۲.
• موسوعه العتبات المقدسه؛
• معجم البلدان؛
• الرحله، ابن بطوطه؛
• مأثر الکبراء فی تاریخ سامرا؛
• اماکن زیارتی و سیاحتی عراق؛
• عتبات عالیات عراق.
• صحتی سردرودی، محمد، گزیده سیمای سامرا سینای سه موسی، مشعر، تهران، ١٣٨٨ش.
• ویکی شیعه.

الگو:پایان