ثمامة بن اشعر

خطیب بغدادی و ابن حجر وی را ثمامة بن اشدس، ابومَعن نُمیری بصری دانسته اند. وی از بزرگان معتزله و از نزدیکان هارون الرشید و مأمون عباسی بوده است. ابن حجر می گوید وی معتقد بوده اهل کتاب و کفار داخل در آتش نمی شوند بلکه پس از مرگ خاک می شوند ولی اگر کسی اصرار بر گناه کبیره داشته باشد در آتش جهنم برای همیشه خواهد ماند. وی معتقد بوده که اطفال مؤمنین نیز تنها خاک خواهند شد. وی را متهم کرده‌اند که اسلام و احکام آن را به استهزاء می گرفته است. گویا وی در سال 186 هجری قمری به واسطه دروغی که می گوید توسط‌ هارون به زندان می افتد. ثمامة ـ بنابر نقل الفرق بین الفرق ـ بین صفا و مروه و در زمان واثق عباسی (دوره حکومت: 227ـ232هـ. ق) کشته می شود. عبدالقاهر بغدادی وی را عامل گرایش یافتن مأمون به اعتزال دانسته است.

دکتر حسین صابری می نویسد: اصول اندیشه‌های ثمامه را چنین گزارش کرده اند: یکم. وی افعال تولیدی را افعال بدون فاعل می دانست؛ دوم. حسن و قبح عقلی است و معرفت خداوند حتی پیش از آن که شرعی رسیده باشد به حکم عقل واجب است؛ سوم. از دیدگاه او عالَم همچون خداوند ازلی است؛ چهارم. شناخت از تأمل و تفکر تولید می شود و از این روی به سان دیگر افعال تولیدی فعلی است بدون فاعل؛ پنجم. از دیدگاه او در قیامت کافران، مشرکان، مجوسان، یهودیان، مسیحیان، زندیقان و دهری مسلکان خاک خواهند شد؛ ششم. از دیدگاه او انسان تنها فاعل اراده خویش است و دیگر چیزها که از اراده تولید می شود، افعالی بدون فاعل هستند.