واصل بن عطا

ابوحذیفه واصل بن عطا ء بصری مدنی، متکلم شهیر و رئیس معتزله است. وی که با لقب «غزّال» شناخته می شود از زمره موالی بوده است. گفته اند از آن جا که وی در بازار «غزل» در شهر بصره برای کمک به زنان فقیر تردد بسیار داشته، به این لقب شناخته شده است. واصل در سال 80 هجری قمری در مدینه به دنیا آمده و پس از سفر به بصره در مجلس درس حسن بصری شرکت می جوید. وی را در فنّ بلاغت ستوده اند و آورده اند چون نمی توانست حرف راء را تلفظ نماید، هیچگاه کلمه ای را که مشتمل بر این حرف باشد تلفظ نمی کرد و حتی در قرائت قرآن نیز چون معتقد بوده می توان قرآن را نقل به معنی کرد، از کلمات بدون حرف راء استفاده می کرده است. واصل به همراه عمرو بن عبید پس از آن که در جلسه حسن بصری با وی مخالفت کرده و «مرتکب کبائر» را نه فاسق و نه مؤمن دانست، توسط حسن بصری از جلسه درس اخراج گردیده و یا خود از این درس دوری و اعتزال گزید و به همین سبب به وی و پیروان او معتزله گفته می شود. واصل در سال 131هجری قمری وفات یافته است. نوع تراجم نویسان اهل سنت از آن جا که با معتزله، مخالف هستند، ترجمه وی را با بی اعتنایی و مخالفت مطرح کرده اند. واصل علیرغم آن که در مورد طرفین جنگ جمل توقف می کرده، نسبت به امیرالمؤمنین علیه السلام گرایشاتی داشته است و شاید این امر ناشی از آن باشد که واصل را شاگرد ابوهاشم عبدالله بن محمد بن علی بن ابی طالب علیه السلام دانسته اند. واصل که دارای کتاب های بسیاری است، پس از جدایی از حسن بصری، شاگردان خویش را به نقاط مختلف عالم اسلامی گسیل داشت و به این طریق به نشر آراء خویش پرداخت. از جمله این سفرها می توان به اعزام عبدالله بن حارث به مغرب، حفص بن سالم به خراسان، قاسم بن سعدی به یمن و حسن بن زکوان به کوفه اشاره کرد.