همدان
الگو:نیازمند گسترش الگو:Coord الگو:جعبه استان ایران
استان همدان یکی از استان‌های ایران است. مرکز این استان، شهر باستانی همدان است که هرودوت تاریخ بنای آن را در سدهٔ هشتم پیش از میلاد در دوران مادها به‌دست دیاکو ذکر کرده است. مادها این شهر را هگمتانه نامیدند و همدان صورت جدید هگمتانه است.الگو:سر خط استان همدان از لحاظ جمعیت، چهاردهمین و از لحاظ مساحت، بیست و سومین استان کشور محسوب می‌گردد. جمعیت آن بر پایهٔ سرشماری سال ۱۳۹۰ بالغ بر ۱٬۷۵۸٬۲۶۸ نفر بوده است.[۱] بزرگترین شهرهای این استان عبارتند از: همدان، ملایر، نهاوند و تویسرکان.
استان همدان با ۱۹٬۴۹۳ کیلومتر مربع وسعت، از سمت شمال به استان‌های زنجان و قزوین، از سمت جنوب به استان لرستان، از سمت شرق به استان مرکزی و از سمت غرب به استان‌های کردستان و کرمانشاه محدود شده‌است. این استان بین مدارهای ۳۳ درجه و ۵۹ دقیقه تا ۳۵ درجه و ۴۸ دقیقهٔ عرض شمالی از خط استوا و ۴۷ درجه و ۳۴ دقیقه تا ۴۹ درجه و ۳۶ دقیقهٔ طول شرقی از نصف‌النهار گرینویچ قرار گرفته و شامل ۹ شهرستان، ۲۵ بخش، ۲۷ شهر، ۷۳ دهستان و ۱۱۲۰ روستا است.[۲].
محتویات
تقسیمات کشوری
مرکز استان همدان شهر همدان است. این استان دارای شهرستانهای زیر می‌باشد:
اسدآبادالگو:• بهارالگو:• تویسرکانالگو:• رزنالگو:• فامنینالگو:• کبودرآهنگالگو:• ملایرالگو:• نهاوندالگو:• همدان استان همدان در سال ۱۳۵۲ از استان کرمانشاه جدا و به استان تبدیل شد[۳][۴]الگو:نقشه استان همدان
موقعیت مکانی
مردم
زبان
زبان اکثریت مردم استان همدان فارسی است[۵][۶][۷] و زبان مرکز استان و زبان مرتبط استان نیز فارسی می‌باشد[۸]. ترک‌های آذربایجانی به طور عمده در نواحی شرقی در بخش شرا[۹] و شمالی استان[۱۰] و در شهرستانهای رزن[۱۱]، کبودرآهنگ[۱۲]، بهار و فامنین[۱۳] سکونت دارند. نیز در قسمتهای شمال، شرق، شمال غربی و جنوب شهرستان همدان[۱۴]، نواحی از تویسرکان[۱۵] روستاهای اسدآباد[۱۶] زندگی می‌کنند. در شهر همدان نیز اقلیت قابل توجهی ترک‌زبان سکونت دارند.[۱۷][۱۸] لرها در شهرستانهای جنوبی استان، از قبیل نهاوند، ملایر، تویسرکان و همچنین اسدآباد[۱۹] زندگی می‌کنند.کردها هم عمدتا در شهرستان اسدآباد و برخی نواحی بهار زندگی می‌کنند، همچنین در شهرستانهای کبودراهنگ و رزن هم اقلیتی از کردها ساکن هستند.[۲۰]لک‌ها هم در برخی نواحی شهرستانهای ملایر، تویسرکان، نهاوند، اسدآباد و بهار ساکن هستند.[۲۱]
در استان همدان زبان‌ها و گویش‌های گوناگونی رایج است که فارسی، ترکی، لری و لکی و کردی از مهم‌ترین آنها به‌شمار می‌روند.[۲۲]
فارسی‌زبانان بیشتر ساکنان مرکز استان (شهر همدان) را تشکیل می‌دهند و از قدیمی‌ترین مردم این منطقه محسوب می‌شوند که از دوران مادها در این سرزمین اسکان یافته‌اند.[۲۲] در شمال، غرب و شرق استان (۵۶۲ روستا) به زبان ترکی، در مرکز استان (شهر همدان) بیشتر به زبان فارسی، در جنوب استان (۲۵۵ روستا) به زبان‌های لری و لکی و در غرب و شمال غرب استان (۱۵۹ روستا) به زبان کردی تلکم می‌شود.[۲۲]
جمعیت
آمارهای اجتماعی
طبق آمار پزشکی قانونی نسبت به جمعیت همدان پس از اردبیل و کرمانشاه بیشترین آمار نزاعهای خیابانی در ایران را به خود اختصاص داده است.[۲۳]
جغرافیای استان
استان همدان از استان‌های كوهستانی، مرتفع، سرد و بادخیز كشور محسوب می شود. ناهمواري ها در استان همدان به شکل های مختلف ایجاد شده است که عامل مهم این تغيير شكل ناهمواري ها، وجود آبهاي روان است که در استان همدان جاری هستند، به طوری که این آب ها در برخي مناطق مرتفع با تخریب ارتفاعات وانباشتن آبرفت ها در مناطق پست سبب كاهش ارتفاع كوه ها، ایجاد دشت ها و دره های زیادی شده اند. در برخي مناطق نيز،شدت عمل آب هاي روان به حدی بوده است كه شكل ناهمواري ها به کل عوض کرده و باعث معکوس شدن شکل ناهمواری ها شده است، به طوری که ، كوه را به دره تبديل کرده و دره ي عميق دوره هاي گذشته، را به صورت كوه درآورده است.[۲۴]
ارتفاعات استان
ارتفاعات استان همدان، بیشتر در جهت شمال غربی جنوب شرقی و در شمال، مرکز و جنوب قرار گرفته‌اند و هر یک از این ارتفاعات، شامل بخشی از کوههای مختلف ایران است ۱-ارتفاعات شمالی: در قسمت شمال شرقی استان و در شهرستان رزن قرار دارد و به سلسله جبال خرقان شناخنه می‌شوند و مرز بین استان همدان و استان قزوین را تشکیل می‌دهند. جنس کوههای این بخش، از سنگ‌های آذرین بیرونی وسنگ‌های آهکی تشکیل شده است. ۲- ارتفاعات میانی: شامل سلسله کوههای الوند است که به موازات ارتفاعات شمالی، از مرزهای غربی و از کوه چهل چشمه کردستان شروع شده و در شرق استان به بلندی‌های راسوند در استان مرکزی متصل می‌شود. قلهٔ الوند با ارتفاع ۳۵۷۴ متر از سطح دریا دراین سلسله کوه قراردارد و مهم‌ترین کوه استان همدان است که در شهر همدان واقع شده است. این کوه به عنوان بزرگترین پدیدهٔ خارایی از دوران چهارم زمین‌شناسی به شمار می‌آید. این رشتهکوه که جزو پیشکوه‌های داخلی زاگرس است در شمال‌غرب به کوه خدابنده‌لو سنندج و کوه چهل‌چشمه کردستان و از جنوب شرق به ارتفاعات راسوند و کوه وفس اراک متصل می‌شود. جنس ارتفاعات الوند گرانیتی بوده و دارای کوههای صخره‌ای و سنگی است.[۲۵] ۳- ارتفاعات جنوبی: این ارتفاعات که به کوههای گرو یا گرین نامیده می‌شوند مانند ارتفاعات شمالی ومیانی استان، جهت شمال غربی ـ جنوب شرقی دارند وبخشی از سلسله کوههای زاگرس محسوب می‌شوند. این کوه‌ها به صورت دیواره‌ای مرز بین استان‌های همدان ولرستان را تشکیل می‌دهند وجنس آنها، از سنگ‌های آهکی است. مرتفع ترین قلهٔ این سلسله کوه‌ها به نام کوه ورخاش به ارتفاع ۳۶۳۹ متر، حد فاصل استان‌های همدان و لرستان است. ۴-کوههای پراکنده: در حد فاصل ارتفاعات شمالی، میانی و جنوب شرقی استان، کوه‌هایی به طور پراکنده قرار گرفته‌اند که از جملهٔ آنها می‌توان به چنگ الماس، قلی آباد و قره داغ را در شهرستان کبودرآهنگ، لشکر در،کوه سفید، کوه سرده و کوه گرمه در شهرستان ملایر، کمر زرد در شمال نهاوند، گلیان در جنوب تویسرکان و خان گرمز را در غرب تویسرکان را نام برد.[۲۶]
- برداشت سبزیجات کوهی و پیامد تخریب پوشش گیاهی کوههای همدان
همدان از قدیم الایام قطب وجود سبزیجات و گیاهان مختلف دارویی و خوراکی بوده است و با فرارسیدن فصل بهار دامنه‌های الوند همدان و سایر کوه‌ها شاهد رویش گیاهان و سبزیجات زیادی از جمله شنگ، بنفشه، گزنه، بابونه، غازیاغی، گیلاخه، کنگر، کاسنی و غیره است. اما در سال‌های اخیر همزمان با رشد گیاهان و سبز شدن گونه‌های گیاهی مختلف در این مناطق، پای عده‌ای سودجو که اغلب افراد بیکار و مهاجر هستند به این دامنه‌ها گشوده شده و آنها با توجه به رویکرد مردم همدان به مصرف برخی سبزیجات کوهی همانند ریواس و کنگر، با برداشت بی‌حد و حصر و غیراصولی به قلع‌و‌قمع گونه‌های فوق‌الذکر می‌پردازند. این افراد با هجوم و سرازیر شدن به دامنه‌های کوهستان‌های همدان و پرنمودن کیسه‌های خود از گیاهان و سبزیجات کوهی آن هم به صورت ریشه کن نمودن آنها و با برداشت بی‌رویه و بدون رعایت شرایط خاص رشد این گیاهان به تخریب عرصه‌های زیستی این گیاهان می‌پردازند و آنها را در میادینی همانند میدان امام همدان، خیابان باباطاهر و ... به فروش می‌رسانند و هیچ مرجعی، نظارت و توجهی بر عملکرد آنها ندارد و این قبیل افراد با خاطری آسوده به کار خود همچنان ادامه می‌دهند. کارشناسان معتقدند که باید از تخریب منابع حیاتی و پوشش گیاهی دامنه‌های الوند که می‌تواند باعث بهبود وضعیت اقلیم همدان گردد، جلوگیری شود چرا که این مناطق با اندک توجه می‌تواند به یکی از جاذبه‌های تفریحی همدان مبدل گردد.[۲۷]
دشت‌های استان
دشت‌های استان در دو نوع دشت‌های تراکمی و دشت‌های فرسایشی یا دشت‌های کاوشی دسته بندی می‌شوند. دشت‌های تراکمی در اثر انباشت آبرفت‌ها در مناطق پست به وجود آمده‌اند و دشت‌های فرسایشی نیز در اثر تخریب وجابه جایی مواد سازندهٔ کوه‌ها و ارتفا عات به وجود آمده‌اند. در کوهستان الوند، دشت‌های کوچکی وجود دارد، که سطح آنها از چمن زار پوشیده شده و چشمه‌های زیادی در آنها جاری است و با توجه به اینکه از سطوح مسطحی برخوردارند، به صورت محل استراحت و اتراق کوهنوردان در آمده‌اند. از این دشت‌های کوچک می‌توان به میدان میشان، تخت نادر، چمن شاه نظر و تخت رستم اشاره کرد.[۲۸]
رود های استان
رودهاي استان همدان که از چشمه‌سارها و کوه های استان تغذيه مي‌شوند، معمولا در فصل تابستان با افزايش دماي هوا، به جز رود گاماسياب و سيمينه‌رود،سایر رود ها خشك و يا به پايين‌ترين سطح آب‌دهي خود مي‌رسند. مهم‌ترين رودهاي استان همدان عبارتند از: رود قره‌چاي یا سياه‌رود، رود تلوار، رود سيمينه‌رود، رود خاكو، رود دره مرادبيگ، رود عباس‌آباد، رود گردنه‌ي اسدآباد، رود همهكسي و رود ارزانفود.[۲۹]
آب و هوای استان
آب وهواي استان ، تحت تاثير عرض جغرافيايي، ارتفاع، مكان، امتداد كوه ها و فاصله از درياست.به طور كلي آب وهواي استان در نتيجه وجود كوه هاي مرتفع ، رودخانه ها و پستي وبلندي هاي زياد، به شدت متغير است.زمستان هاي اين استان سرد، پربرف و باران و در تابستان ها دما معتدل است. توده هاي هوايي كه استان را تحت تاثير قرار مي دهند: 1-توده هاي غربي: اين توده های هوا در ماه هاي مرطوب سال یعنی از آبان تا خرداد، از غرب، جنوب غرب وشمال غرب وارد كشور شده وموجب کاهش نسبي دما در سطح استان و بارندگي در استان می شود. 2-توده هاي شمالي: اين توده هوا در ماه هاي سرد سال از عرض هاي شمالي وارد استان می شوند و باعث كاهش دما و باعث ایجاد بارندگي به صورت برف در استان می شوند.3-توده هاي جنوبي : اين توده هوا در ماه هاي گرم سال از عرض هاي جنوبي وارد استان شده و موجب افزايش دما وكاهش يا قطع بارندگي مي شود.[۳۰]
تولیدات کشاورزی
استان همدان به دلیل موقعيت ویژه جغرافيايي، کيفيت مناسب آب و هوا،خاک مناسب و وجود نيروي خلاق و فعال، داراي قابليت‌هاي توليدي فراوان در زمينه محصولات کشاورزی بوده و به گونه‌اي که مي‌تواند علاوه بر تامين نيازهاي داخلي استان بخشي از نيازهاي ساير مناطق را در زمينه محصولات کشاورزی بر طرف نمايد به طوری که استان همدان در تولید گردو، سیر و سیب زمینی رتبه اول کشور را دارد.[۳۱]و در تولید انگور رتبه سوم و در تولید کشمش رتبه دوم را به خود اختصاص داده است.[۳۲]استان همدان همچنین رتبه سوم تولید گیاهان دارویی، رتبه چهارم تولید شلیل و قارچ خوراکی، رتبه پنجم تولید آلو و هلو، رتبه ششم آلبالو و رتبه هشتم سیب و زعفران را در کشور دارا است.گیاهان دارویی استان شامل رازیانه ، کالاندولا یا گل همیشه بهار،آویشن و گشنیز است که عمدتا در شهرستان های نهاوند و رزن کشت می شود،به طوری که شهرستان نهاوند 67 درصد گیاه دارویی گشنیز در کشور را تولید می کند و در این زمینه مقام اول را در کشور دارا است.[۳۳] [۳۴]همچنین در تولید گندم هم استان همدان دارای رتبه ی سوم است.[۳۵]این استان در تولید محصولات کشاورزی در میان 10 استان برتر کشور قرار دارد و در بین استان های مجاور و همسایه ی خود رتبه ی اول را دارد.[۳۶]به لحاظ سطح زیر کشت محصولات باغی شهرستان ملایر با دارا بودن 28 درصد مساحت باغات و 38 درصد تولیدات باغبانی رتبه نخست، شهرستان نهاوند با دارا بودن 18 درصد مساحت باغات و 19 درصد تولیدات باغی رتبه دوم و شهرستان همدان نیز با دارا بودن 13 درصد مساحت باغات و 12 درصد تولیدات باغی رتبه سوم را در استان دارا است.[۳۷]
حمل و نقل جاده ای
استان همدان به دلیل موقعیت خاص جغرافیایی در غرب کشور به عنوان پخش کننده ترافیک در منطقه ی غرب کشور به شمار می آید به طوری که ترافیک 8 استان از استان همدان عبور می کند و این استان 70 درصد ترافیک غرب کشور را تحمل می کند.[۳۸]این استان با داشتن بیش از پنج هزار کیلومتر انواع راه و بزرگراه و 85 کیلومتر از آزاد راه همدان ساوه نقشی راهبردی و تعیین کننده در غرب کشور دارد.[۳۹]
صنایع دستی
استان همدان از مناطقی است که فرآورده‌های دستی آن از شهرتی بسزا در سطح کشور برخوردار است و حتی برخی از صنایع دستی آن مانند صنعت سفالگریاهمیت صادراتی و جهانی دارد. این نوع صنایع دستی، علاوه برجنبه مصرفی، از ویژگیهای هنری برخوردارند که به صورت طرح‌ها، نقوش و رنگهای گوناگون متجلی می‌شوند به طوری که استان همدان به لحاظ تنوع تولیدات صنایع دستی رتبه دوم تنوع تولیدات صنایع دستی کشور را به خود اختصاص داده است.[۴۰] برجسته‌ترین صنعت دستی استان، سفالگری و سرامیک سازی است که مرکز عمده آن لالجین در ۲۵ کیلومتری شهر همدان است. پیشینه سفال سازی در لالجین نزدیک به ۷۰۰ سال برآورد شده‌است به همین دلیل لالجین به پایتخت سفال ایران معروف است.[۴۱][۴۲]
دراستان همدان به دلیل فراوانی درختان گردو صنعت و مبل و منبت در شهرستان های تویسرکان ملایر و نهاوند از رونق خوبی برخوردار است و بخش قابل توجهی از اقتصاد این شهرستان ها به آن وابسته است.در استان همدان 8000 کارگاه مبل و منبت وجود دارد و 15000 نفر در آنها مشغول به کار هستند [۴۳]به طوری که فقط 60 درصد مبل و منبت کشور در شهرستان ملایر دراستان همدان تولید می شود و در این زمینه می توان گفت که استان همدان رتبه اول را در کشور دارا می باشد.[۴۴]رشته مبل و منبت به نام همدان در فهرست آثار صنایع دستی کشور به ثبت ملی رسیده است.[۴۵] از دیگر صنایع دستی چشمگیر استان همدان می توان به مرواربافی یا همان سبد بافی اشاره کرد که این صنعت دستی در شهرستان ملایر رواج دارد.وجود ترکه های چوبی با کیفیت و مرغوب در این شهرستان از عوامل موثر در رشد این صنعت دستی در شهرستان ملایر است.به دلیل همین کیفیت مناسب ترکه های ملایر هنرمندانی که دراستان های شمالی کشور به این صنعت دستی اشتغال دارند چوب مورد نیاز خود را از شهرستان ملایر تامین می کنند.این ترکه‌ها در روستاهای گوراب، داویجان، می آباد و حرم آباد از توابع ملایر توسط کشاورزان کاشته می‌شود.مروار بافی ملایر پس از سفال لالجین رتبه دوم صادرات صنایع دستی استان همدان را به خارج از کشور به خود اختصاص داده است.[۴۶]
در گذشته‌ای نه چندان دور چرم تولیدی در همدان به علت کیفیت و کمیت خاص آن مشهورترین و مرغوب‌ترین چرم در سراسر کشور شمرده می‌شد و آوازه کیفیت آن به کشورهای دیگر نیز رسیده بود. در گذشته در شهر همدان سه دباغ خانه وجود داشت. دباغ خانه سنگ شیر، دباغ خانه قانتور واقع در بلوار سفید آبی و دباغ خانه آقایی واقع در بلوار سفید آبی. متاسفانه پس از گذشت زمان دباغ خانه سنگ شیر و قانتور به مرور تعطیل و از بین رفته‌اند.پ
معادن استان
استان همدان به دلیل موقعیت زمین شناسی خاص خود به لحاظ معدنی بسیار غنی است به طوری که علی رغم وسعت کم نسبت به سایر استان ها رتبه ی هشتم ذخایر معدنی را در کشور به خود اختصاص داده است.[۴۷]وجود271 معدن فعال در استان همدان از جمله معادن سیلیس، فلدسپات، معادن غنی لاشه آهكی، سنگ آهن، پگماتيت، ميكا، آندالوزيت، گارنت، انواع گرانيتها، پوزولان، پوكه معدني، دولوميت، تراورتن ، تالك، شن و ماسه و لاشه ساختمانی سبب شده تا همدان به عنوان یک استان معدن خیز به شمار آید.28 نوع ماده معدنی در استان همدان وجود دارد که کشف معادن آندالوزيت و یاقوت کبود از مواردی است که نشان می دهد استان همدان در این زمینه استعداد های فراوانی برای سرمایه گذاری دارد.يك ميليارد و 700 ميليون تن ذخاير قطعي معادن در استان همدان است.[۴۸]استان همدان تنها دارنده ی معادن یاقوت کبود در کشور است که این معادن در جنوب شهرستان همدان واقع شده است ،همچنین استان همدان با ذخیره تقریبی 70 میلیون تن آندالوزیت شیست دارنده بزرگترین ذخایر و تنها تولیدکننده آندالوزیت فرآوری شده در کشور است که آندالوزیت در صنایع نسوز مصرف می شود.[۴۹] ذخایر سیلیس استان همدان از جمله بهترین ذخایر سیلیس کشور است که نیاز واحدهای تولید شیشه و کریستال را تامین می کند که عمده معادن سیلیس این استان در شهرستان ملایر قرار دارد. معادن دولوميت استان همدان که عمدتاً در شهرستان نهاوند و بخشي از تويسرکان واقع هستند تأمين کننده نياز واحدهاي توليدي کشور از جمله صنايع نسوز، کاشي و شيشه می باشند. معادن فلدسپات استان همدان در شهرستان ملاير واقع شده و علاوه بر آن در شهرستان‌هاي اسدآباد و رزن نيز ذخايري از اين ماده معدني کشف شده و مورد بهره برداري قرار گرفته است و مورد مصرف عمده فلدسپات در صنايع کاشي و سراميک است..[۵۰]استان همدان غني‌ترين و استثنائي‌ترين سنگهاي تزئيني ايران را دارد که این سنگ ها در دو نوع گرانیت تیره مثل گابرو و گرانیت خاکستری یافت می شونددر جنوب شرق شهرستان ملایر معادن روی و سرب آهنگران وجود دارد.معادن سنگ آهن استان همدان عمدتا در شهرستان بهار و در روستا های بابا علی و همه کسی واقع شده است و خوراک ذوب آهن غرب کشور در اسدآباد را تامین می کند.در شهرستان رزن انديسهاي متعددي از مس به صورت رگه‌اي وجود دارد.در شهرستان همدان هم در مناطقی مثل دره سیلوار وجود منابع گرافیت ثابت شده است.همچنین در مناطقی مثل منگاوي، دره سيمين، دره گنجامه و حيدره پشت شهر طلا با عيار قابل قبول تشخيص شده است ولي هنوز ازنظر اقتصادي ارزيابي دقيق صورت نگرفته است.[۵۱]
مکانهای دیدنی
- غار علیصدر کبودرآهنگ
- مجسمهٔ شیرسنگی
- شهر باستانی هگمتانه
- کتیبه‌های گنجنامه
- گنبد علویان
- برج قربان
- مسجد جامع همدان
- آرامگاه استر و مردخای
- پیامبر بنی اسراییل حضرت حیقوق نبی (ع) حیقوق
- آرامگاه بوعلی سینا
- آرامگاه عارف قزوینی
- آرامگاه باباطاهر
- ارگ باستانی نوشیجان ملایر.
- امامزاده عبدالله
- آرامگاه میررضی‌الدین
- سد اکباتان
- تپهٔ عباس‌آباد
- حمام حاج آقا تراب
- قلعه یزدگرد سوم
- قلعه اردلان (اشتران)
- قلعه انوج ملایر
- شهر زیر زمینی سامن
- آتشکدهٔ بهرام.
- تپه باستانی گونسپان
- غار سراب.
- غار سوباشی کبودرآهنگ
- غار قلی‌آباد کبودرآهنگ
- امامزاده خاتون.
- قلعهٔ باشقورتاران کبودرآهنگ
- قلعهٔ طوراقیه.
- قلعهٔ سراب.
- بازار بزرگ وکاروان سراها
- روستای آللان.
- کوهستان قلی‌آباد کبودرآهنگ
- آرامگاه حضرت یوشع بن نوح پیامبر یهود در ملایر.
- کوهستان بوقاطی رزن
- حمام اعظم.
- سد کبودرآهنگ.
- ستون سلوکی.
- سراب گیان
- تپهٔ گیان
- آتشکدهٔ گره‌چقا.
- دژ گوراب ملایر
- مسجد جامع نهاوند.
- تپهٔ باباقاسم.
- کوه گرین
- سراب گنکاور کهنه.
- سراب فارسبان.
- سراب ملوسان.
- سراب گاماسیاب نهاوند.
- امامزاده ابراهیم.
- امامزاده محمد.
- معبد لائودیسه.
- تپهٔ ابوذر.
- کوه آردوشان.
- مقبرهٔ باباپیره.
- پیل لاغه.
- پیست اسکی تاریک‌دره.
- شهر لالجین
- دشت بهار.
- مار چهل‌دم.
- موزهٔ بوعلی.
- موزهٔ تاریخ طبیعی همدان.
- موزهٔ هگمتانه.
- موزهٔ جامع نظری.
- گور اسکندر.
- مسجد شاه تهماسب.
- کاروانسرای فرسفج.
- امامزاده یحیی.
- امامزاده محسن.
- امامزاده اظهر درجزین رزن
- مسجد پیغمبر.
- مسجد میرزاتقی.
- درهٔ مرادبیگ.
- کلیسای همدان.
منابع
پیوند به بیرون
- پورتال همدان
- خبرگزاری همدان‌نیوز
- تبیان همدان
- شهروند، راهنمای آگهی و نیازمندیهای استان همدان
- دانشگاه بوعلی سینا
- سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان همدان
- اتاق بازرگانی و صنایع و معادن همدان
