در حال ویرایش قفقاز

{{coord|۴۲|۱۵|۴۰|N|۴۴|۰۷|۱۶|E|source:kolossus-nlwiki|display=title}}
[[پرونده:Caucasus-political en.svg|بندانگشتی|250px|نقشه کشورهای قفقاز]]
[[پرونده:Gulistan treaty.jpg|thumbnail|250px|چپ|مرز [[ایران]] و [[روسیه تزاری]] در قفقاز پیش از [[پیمان نامه گلستان]] (به رنگ سرخ)]]
'''قفقاز''' ناحیه‌ای در مرز [[آسیا]] و [[اروپا]] میان [[دریای خزر]] و [[دریای سیاه]] است که [[رشته‌کوه قفقاز]] در آن واقع است. قفقاز از نظر سیاسی به دو بخش [[قفقاز جنوبی|قفقاز جنوبی (ماورای قفقاز)]] و [[شمال قفقاز|قفقاز شمالی]] تقسیم می‌شود.

قفقاز جنوبی شامل کشورهای [[جمهوری آذربایجان]]، [[ارمنستان]]، [[گرجستان]] و بخشهای کوچکی از شمال باختری [[ایران]] و شمال خاوری [[ترکیه]] می‌شود اما قفقاز شمالی جزئی از [[روسیه]] است و شامل جمهوری‌های خودگردان [[چچن]]، [[داغستان]]، [[اینگوشتیا]]، [[کاراچای-چرکسیا]]، [[کاباردینو-بالکاریا]]، [[سرزمین کراسنودار]]، [[آدیغیه]]، [[اوستیای شمالی-آلانیا]]، و [[سرزمین استاوروپول]] می‌شود.

== نام ==
در تاریخ باستانی طبیعی [[پلینی بزرگ]] (۷۷-۷۹ میلادی) نام قفقاز از نام [[زبان سکایی|سکایی]] kroy-khasis کروی-خاسیس به معنی یخ درخشان ، سفید یا برف گرفته شده است. در شکل یونانی Kaukasos خوانده می‌شود.<ref>Pliny the Elder. "Natural History," book six, chap. XVII</ref>

== تاریخ ==
[[پرونده:Caucasus03.jpg|بندانگشتی|چپ|205px|مناطق قفقاز قدیم]]

پیش از تشکیل حکومت [[ماد]]، حکومت‌هایی همچون [[اورارتو]] و [[کلخیس]] در قفقاز شکل گرفته بود که قدمت برخی از آن‌ها به بیش از ۴۰۰۰ سال نیز می‌رسد، اما درنتیجه جنگ‌های فرسایشی بین این دولت‌ها از قدرت آن‌ها کاسته شد و بعدها دولت [[هخامنشی]] آن را تصرف نمود و به خاک خود ضمیمه نمود. بخش هایی از قفقاز در دوره‌هایی تحت تسلط حکومت [[ایران]] قرار داشت. در اوایل قرن نوزدهم میلادی [[جنگهای ایران و روس]] بر سر تسلط بر مناطق جنوبی و شرقی قفقاز درگرفت. در پایان دوره اول جنگ روسیه با انعقاد [[عهدنامه گلستان]] بیشتر مناطق قفقاز و در پایان دوره دوم جنگ با [[عهدنامه ترکمن‌چای]] تقریباً تمامی این منطقه را به تصرف خود درآورد. با فروپاشی [[شوروی]] در سال ۱۹۹۱ سه جمهوری [[گرجستان]]، [[ارمنستان]] و [[جمهوری آذربایجان|آذربایجان]] در این منطقه اعلام استقلال کردند.

از شاعران بزرگ پارسی‌گوی قفقاز می‌توان به خاقانی، نظامی، مجی، بدر، مهستی، هندوشاه نخجوانی و پسرش محمد بن هندوشاه اشاره کرد.<ref>انوشه، حسن، دانشنامه ادب فارسی: ادب فارسی در قفقاز (آذربایجان, ارمنستان, گرجستان و جمهوری خودمختار داغستان). تهران: ۱۳۸۲.</ref>

در سال ۵۱۴ پیش از میلاد [[داریوش بزرگ]] یه سکاها در ناحیه شمال قفقاز و [[دریای سیاه]] حمله می‌کند.<ref>[http://www.iranicaonline.org/pages/chronology-1 CHRONOLOGY OF IRANIAN HISTORY PART 1] ''iranicaonline.org''</ref>

== گروه‌های قومی قفقاز ==
[[پرونده:Ethnic Groups In Caucasus Region 2009.jpg|بندانگشتی|گروه‌های قومی ساکن در قفقاز: [[مردم آذری|آذری]] (آبی کمرنگ)، [[مردم گرجی|گرجی]] (نارنجی روشن)، [[مردم ارمنی|ارمنی]] (سبز روشن)، [[مردم روس|روسی]] (کرمی)، [[مردم کرد|کرد]] (سبز تیره)، [[تالش]] (نارنجی تیره)، [[آبخاز]] (صورتی روشن)، [[لزگی]]، [[چرکس]]، [[مغول]]، [[اوستی]]، [[ترک]]، [[یونانی]]، [[تات]]، [[تاتار]]، [[آوار]]، [[چچنی]]، [[اینگوش]]،...]]
قفقاز از دید نژادی و زبانی از متنوع‌ترین مناطق جهان است.

گروه‌های قومی ساکن در قفقاز به سه گروه اصلی قفقازی، هندواروپایی، و ترک‌تبار تعلق دارند:
*گویشوران [[زبان‌های قفقازی]]: [[مردم گرجی|گرجی]]، [[آبخاز]]، [[لزگی]]، [[چرکس]]، [[آوار]]، [[چچنی]]، [[اینگوش]]، [[قاباردی]]، [[مردمان تاباساری|تاباساری]]،[[لک‌ها (داغستان)]]،[[اودی]]، [[مردمان ساخوری|ساخوری]]، [[آغول]]، [[روتول]]، [[دارگی]]
* گویشوران [[زبان‌های هندواروپایی]]: [[مردم ارمنی|ارمنی]]، [[مردم روس|روسی]]، [[مردم کرد|کرد]]، [[تالش]]، [[اوستی]]، [[یونانی]]، [[تات]]
* گویشوران [[زبان‌های ترکی]]: [[نوغای]]، [[بالکارها|بالکار]]، [[قره‌چای‌ها|قره‌چای]]، [[مردم آذری|آذربایجانی‌ها]]، [[ترک‌های مسختی]]

قوم مغول‌تبار [[قالموق]] و [[آشوری‌ها]] از دیگر گروه‌های قومیتی این منطقه هستند.

== شهرهای قفقاز ==
برخی از شهرهای قفقاز عبارتند از:
* [[جمهوری آذربایجان]]: [[باکو]]، [[گنجه]]، [[لنکران]]، [[شماخی]]، [[شکی]]، [[نخجوان]]
* [[ارمنستان]]: [[ایروان]]، [[اچمیادزین]]، [[گیومری]]، [[وانادزور]]
* [[گرجستان]]: [[تفلیس]]، [[باتومی]]، [[سوخومی]]، [[تسخینوالی]]، [[پوتی]]
* [[روسیه]]: [[مخاچ‌قلعه]]، [[دربند]]، [[گروزنی]]، [[ولادی قفقاز]]، [[استاوروپول]]
* [[ترکیه]]: [[قارص]]، [[ریزه]]، [[اردهان]]، [[آرتوین]]

== رودها ==
رودهای قفقاز شامل حوضه‌های آبریز دریای خزر (ارس، کُر، [[سولاک]]، [[رود ترک|تِرِک]]، [[رود کوما|کوما]]) [[دریای سیاه]] (ریونی، اینگوری، کودوری، بزیب) و [[دریای آزوف]] ([[کوبان]]) است. در قفقاز جریان رودها با افزایش ارتفاع و از شرق به غرب، افزایش می‌یابد.<ref>امیراحمدیان، بهرام، جغرافیای قفقاز، انتشارات بین‌المللی الهدی، تهران ۱۳۷۷.</ref>

از ویژگی‌های بارز رودهای قفقاز بزرگ، طولانی بودن مدت طغیانی آن‌ها در دوره گرماست (حدود ۶ ماه). در قفقاز (به ویژه در قفقاز شرقی و مرکزی) سیل‌های متعددی جریان می‌یابد. مسیرهای انتهایی رودخانه‌های کُر، کوبان و ریونی، قابل قایقرانی است. در بعضی از رودهای کوهستانی قفقاز، چوب و الوار حمل می‌شود. در نواحی خشک، از آب رودها برای آبیاری زمین‌های کشاورزی استفاده می‌شود. بر روی بسیاری از رودهای قفقاز نیروگاه‌های برق‌آبی احداث شده‌است. بزرگترین نیروگاه آبی منطقه «[[مینگه‌چویر]]» نام دارد. دریاچه‌های قفقاز منشأ متفاوت (آتش‌فشانی، زمین‌ساختی، یخچالی) دارند. بزرگترین دریاچه قفقاز [[دریاچه سوان|سِوان]] نام دارد که مساحت آن ۱۲۰۰ کیلومتر مربع است.<ref>امیراحمدیان، بهرام، جغرافیای قفقاز، انتشارات بین‌المللی الهدی، تهران ۱۳۷۷.</ref>

[[پرونده:17.17-37-1969-Kaukasisk-broderi.jpg|250px|بندانگشتی|چپ|گلیم گل‌دوزی دوزی شده قفقازی متعلق به قرن نوزدهم میلادی. طرحهای سوزن دوزی شده پیرامون شکلی هشت ضلعی مرکزی. گیاهان ودرختان تزئینی و همچنین حیوانات و اشکال انسان نما نیز در طرح‌ها دیده می‌شود. رنگ‌های کدر گلیم بازگو کننده فرشهای دارای موجود افسانه‌ای قفقازی است که فرهنگ و جامعه بیابانگردی را یادآور می‌شود. منطقه قفقاز پیش از عهدنامه گلستان جزء پادشاهی ایران محسوب می‌شد.]]
== جستارهای وابسته ==
* [[قفقاز جنوبی|قفقاز جنوبی (ماورای قفقاز)]]
* [[شمال قفقاز|قفقاز شمالی]]
* [[کاخ‌های هخامنشی در قفقاز]]
* [[پیمان نامه گلستان]]
* [[بنیاد مطالعات قفقاز]]

== منابع ==
* صفا، ذبیح اللّه، تاریخ ادبیات در ایران (۸جلد)، انتشارات فردوس.
* سایکس، سرپرسی، تاریخ ایران، ۱۳۵۵.
* قفقاز از نگاه ایران، سید مهدی حسینی تقی آباد، بنیاد مطالعات قفقاز.
* سفرنامه حامد کاظم زاده به قفقاز، بنیاد مطالعات قفقاز.
{{پانویس}}

== پیوند به بیرون ==
* [http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/3632274.stm BBC]
* [http://www.akhbar-rooz.com/article.jsp?essayId=27042 نگاهی کوتاه برتحولات منطقه قفقاز - ۱]
* [http://www.ccsi.ir بنیاد مطالعات قفقاز]

{{قفقاز}}
{{مناطق جهان}}
{{امتیازات و قراردادها در دوره قاجار}}
{{ویکی‌سفر}}
{{ویکی‌انبار-رده|Caucasus}}
{{استان‌های ساسانیان}}
{{پاگانیسم}}

{{جغرافیا-ناقص}}

[[رده:قفقاز|قفقاز]]
[[رده:آسیای غربی]]
[[رده:اروپای شرقی]]
[[رده:اوراسیا]]
[[رده:زبان فارسی در قفقاز]]
[[رده:مناطق اروپا]]
[[رده:نواحی آسیا]]