آشتیان
شهرستان آشتیان یکی از شهرستانهای استان مرکزی در ایران است که در گذشته از توابع سرزمین تفرش (گبرش) از متعلقات عراق عجم بوده که آیین زرتشتی داشته‌اند لذا نام این شهر تاریخی بنا به روایات تغییر یافته آتشدان است که در گذر تاریخ نام این مکان از آتشدان بر اثر روایدادهای مختلف به، ابرشتیجان، براشتیجان، سیجان، استجان، اشتیجان برگردانده شده است. در زمان سکونت گبریها در سرزمین پهناور گبرش (تفرش) قسمتی از این سرزمین به موبدان و آتشکده‌ها جهت عبادت اختصاص داده شده است که بنا به تفسیر (دهگان) لغت آشتیان معرف معبد و قربانگاه بوده و کلمه آشتیان مرکب از دو جزء ((یشت)) به معنی پرستش، قربانی، دعا و سرود مذهبی و((یان)) معرف مکان و جایگاه می‌باشد. این شهر در موقعیت جفرافیایی به طول ۳۴ و عرض ۵۵ قرار دارد. این شهرستان از شمال به تفرش و قم و از جنوب به اراک و محلات محدود گشته و ۱۳۴۸ کیلومتر مربع مساحت دارد که از این لحاظ کوچکترین شهرستان استان مرکزی است. شهرستان آشتیان دارای ۱ شهر، ۱ بخش و ۳ دهستان به مرکزیت آشتیان است.[۱]
محتویات
نامگذاری
- در زمان‌های باستان در این مکان آتشکده معروفی قرار داشته که زیارتگاه مردم آن زمان بوده است. لذا این شهر را «آشتیان» که در زبان پهلوی به معنای پرستشگاه و جایگاه قربانی می‌باشد، می‌نامیدند.
- در کتاب تاریخ قم آمده است: «ابرشتجان اردوان اصغربن بلاش آن را بنا کرده است.» ابرشتجان به معنی «بالاتر اشتجان» (آشتیان بالا). ابرشتجان بعدها به «آشتیجان» تبدیل شده و چون حرف ج را اهالی به صورت خفیف ادا می‌کردند، در حال حاضر آشتیان خوانده می‌شود.[۲]
جمعیت و زبان محلی
اهالی شهر آشتیان فارسی‌زبان می‌باشند اما گویش آشتیانی که از گروه زبان‌های ایران مرکزی است تا چند دهه پیش متداول بوده و امروزه به ندرت توسط کهنسالان به‌کار می‌رود.[۳]این شهرستان در سال ۷۵ حدود ۲۱۳۳۴ نفر جمعیت داشته که ۲/۲۹ درصد آشتیان و مابقی در روستاها ساکن بوده‌اند. گویش آشتیانی قدیم تا حدود سال ۱۳۳۵(ه. ش) در محلات غربی آشتیان متداول بوده و تنها روستائیانی که بیش از ۴۰ سال داشتند بدان سخن می‌گفتند([۴]). نکته قابل تأمل درباره گویش آشتیان این است که در مدت زمانی کمتر از نیم قرن کاملاً به دست فراموشی سپرده شده است و تنها متن باقی مانده، نسخه اشعار میرزا محمد علی بلبل آشتیانی (شاعر قرن ۱۱ هجری) است. به هرحال گویش آشتیان از زبان‌های مرکزی ایران به شمار می‌آید و باقی مانده زبان‌های ایرانی پهلوی اشکانی (پارتی) است.
پیشینه
آشتیان از شهرهای تاریخی ایران است چنان که نام این شهر در کتاب تاریخ قم نوشته حسن بن محمد بن حسن قمی نوشته شده در سال ۳۷۸ هجری قمری ابراشتجان یا اشتجان آمده‌است. مولف کتاب مختصرالبلدان آشتیان را ابرشتیجان نوشته و نقل کرده‌اند که براثر زلزله ابرشتیجان کاملا تخریب و بعد از آن آبادی مجددی بنا شده است و نام آن را به آشتیجان تغییر داده‌اند و چون مردم حرف (ج) را درگویش محلی به صورت خیلی خفیف به کار می‌بردند با گذشت زمان این محل به نام آشتیان مشهور شده است. در تاریخ قم، آشتیان به صورتهای ا برشتیجان، براشتیجان، استجان، اشتیجان، سیجان آمده است و مرحوم دهگان در تاریخ اراک آورده است: ” ا بر به معنی فراز است و چون شهر جدید بر فراز ده مخروبه بنا شده ا بر آشتیجان نام نهاده‌اند. “ ولی برخی نویسندگان معاصر صورتهای مختلف را که در تاریخ قم آمده است منطبق بر آشتیان نمی دانند. آشتیان مرکب ازمصوت بلند، آ ، واژه ” یشتی “ و پسوند مکان ” ان “ است. یشتی واژه‌ای است اوستایی از ماده کلمه یسنا به معنی ستایش و نیایش و پرستش و فدیه و قربانی کردن، وجود آتشکده‌های متعدد در این منطقه که مهمترین آنها آتشکده وره بوده است نشانگر آنست که این شهر در گذشته پرستشگاه و جایگاه قربانی بوده است. ویژگیهای تاریخی آشتیان از جمله شهرهای بسیار کهن ایران است که در گذشته جزء "ماد سفلی" یا "ماد بزرگ" بوده است و آثار و دژهای فراوانی از دوران ماد در این منطقه به چشم می‌خورد. اسامی اماکن آن ریشه اوستایی و پهلوی دارند. این اسامی و نیز شمار زیاد قلاع گبری و وجود آتشکده‌ها در این منطقه، مانند آتشکدهِ "فردجان و فراهان" ارتباط واژه آشتیان را با دین زرتشتی قوی می‌سازد. این منطقه توسط "مالک بن عام اشعری" فتح و مردم آن به دین اسلام گرویدند. در کتب جغرافیایی پس از اسلام، این شهر جزء ولایت کوهستان یا جبال و یا عراق عجم آمده است. بنا به تفسیر دهگان این لغت (آشتیان) معرف معبد و قربانگاه است. ابن فقیه صاحب مختصرالبلدان رستاق ابرشتجان را با ۱۰ ده، از متعلقات همدان عنوان کرده و صاحب تاریخ قم آن را باشمول ۱۰ ده، از طموجهای قم برشمرده است.
جغرافیا
شهر آشتیان در منطقه‌ای سردسیر در حاشیه کوههای تفرش و مشرف به ارتفاعات زاگرس از طرف غرب واقع گشته و به همین خاطر دارای آب و هوای نسبتاً سرد و کوهستانی در زمستان است و در تابستان ییلاق معتدل و مطبوعی برای گردشگران است. یکی از روستاهای آن به نام «آهو» بوده که ییلاق آشتیان می‌باشد.
آب آشامیدنی شهرستان آشتیان سالهای زیادی از مسائل مهم و بغرنج شهرستان آشتیان به حساب می‌آمد که در سالهای اخیر برطرف شد. علت عمده این مشکل ارتفاع زیاد آشتیان از سطح دریا(۲۱۲۰ متر) وپایین بودن سفره‌های آب زیر زمینی می‌باشد که باعث دسترسی مشکل به این منابع آب می‌باشد.
جغرافیای سیاسی
شهرستان آشتیان یکی از شهرستانهای استان مرکزی است که با ۱۱۹۲ کیلومتر مربع مساحت، در شرق استان مرکزی واقع شده است و مرکز آن هم شهر آشتیان است که در مجموع ۹/۳٪ مساحت کل استان را در بر می‌گیرد. و در رتبه هشتم قرار دارد، این شهرستان دارای یک بخش، ۳ دهستان و ۳۷ روستا می‌باشد. اسامی آنها شامل: بخش مرکزی،دهستان گرکان, دهستان سیاوشان و دهستان مزرعه نو می باشد.
جغرافیای اقلیمی
شهرستان آشتیان از غرب به شهرستان قم با آب و هوای نیمه بیابانی وکوهستانی محدود می‌شود علیرغم این متوسط بارندگی منطقه حدود ۲۵۰ میلیمتر می‌باشد ولی به علت شرایط خاص توپوگرافی این شهرستان و قرار گرفتن در حاشیه فلات داخل کشور و تبخیر شدید و مشکل کم آبی، یکی از مسائل مهم این شهرستان چه در زمینه مصرف اب شرب و چه در زمینه کشاورزی می‌باشد به طوری که آبادانی چندانی چه در زمینه کشاورزی مشهود، نمی‌باشد شهرستان آشتیان در حوزه بسته کویر میقان قرار دارد که هیچگونه رودخانه دائمی در آن جریان ندارد و رودخانه‌های این حوزه به تبعیت از شرایط اقلیمی تنها در فصل زمستان دارای آب می‌باشد و رودخانه آشتیان که از شمال آشتیان ازارتفاعات کوه و کلاء به ارتفاع ۳هزار متر سرچشمه می‌گیرد پس از گذشتن از شهر آشتیان در دشت پایین دست، شهر پخش می‌شود و در فصل تابستان آب آن کاهش می‌یابد حداکثر دمای آن ۳۴ و حداقل دمای منطقه ۹ درجه است تعداد روزهای یخبندان ۹۵ روز میانگین سالیانه بارندگی ۲۵۰ میلیمتر است، آشتیان به علت ارتفاع نسبتا" زیاد (۱۷۹۱ بالاتر از سطح دریا) دارای زمستان‌های سرد و تابستانهای معتدل ودلپذیر می‌باشد و از ارتفاعات معروف این شهرستان کوه رفاقاسم کش، بین آشتیان و تفرش قابل ذکر است. این شهرستان از لحاظ تپوگرافی در دامنه ارتفاعات کوههای مرکز استان واقع شده و از جنوب به دشت فراهان و کویر میقان منتهی می‌شود. از ارتفاعات معروف آن کوه رفا قاسم کش، میراب و دومیل رامی توان نام برد. به طوری که میانگین دما در زمستان صفر و در تابستان ۶/۲۲ درجه سانتی گراد گزارش شده است. دمای میانگین سالانه نیز برابر با ۹/۱۰ درجه سانتی گراد.
جغرافیای انسانی
شهرستان آشتیان حدودا" در شرق استان مرکزی واقع شده و جمعیتی بالغ بر ۲۲ هزار نفر را درخود جای داده است طبق آمار سال ۷۵. طبق تقسیمات کشوری شهرستان آشتیان دارای یک نقطه شهری به نام آشتیان یک بخش مرکزی سه دهستان و۱۰۱ آبادی تشکیل شده است.
جغرافیای اقتصادی
کانیهای فلزی موجود در شهرستان آشتیان: معدن سرب و روی راونج، معدن سرب شمال خاوری، مانی سازی سرب آشتیان و معادن آهن، منگنز و مس. کانیهای غیر فلزی موجود در شهرستان آشتیان نمک، گچ، خاک رس، باریت، ماسه، سنگ آهن، تراورتن. از محصولات کشاورزی این منطقه می‌توان به گردو، بادام، انگور، توت، سیب، گندم، نان فتیر و.... اشاره کرد. محصولی که به سبب آن آشتیان معروف شده‌است صابون سنتی این شهر است که کماکان به همان نحو تولید می‌گردد.
موقعیت طبیعی
در منطقه بررسی شده شهر آشتیان و روستاهای گرگان و بهارستان دارای موقعیت کوهپایه‌ای و بافت قدیمی روستای کردیجان در دامنه کوه و نقاطی چون محسن آباد تشکیل شده است.
عوارض طبیعی مهم
آشتیان با ارتفاع ۲۱۰۰ متری یکی از مرتفع ترین نقاط شهری استان بوده و معروفترین رشته کوههای آن رشته کوههای گرکان و هزار خانی ومرتفع ترین قلل آن کوه کلا به ارتفاع ۳۰۸۶ متر و قلل میراب گرکان ورف قاسم کشه می‌باشند.
منابع آب
مهمترین منابع آب منطقه رودخانه فصلی آشتیان آهو و چند رودخانه فصلی دیگر به همراه تعداد محدودی چشمه سار می‌باشد. همچنین منابع زیرزمینی این منطقه شامل تعداد قابل ملاحظه‌ای رشته قنات و چاههای عمیق ونیمه عمیق می‌باشد. جریانهای عمده باد: باد قم که از شرق می‌وزد و باد موسوم به باد همدان که در فصل سرما از طرف غرب به شرق می‌وزد جریانهای عمده باد در منطقه می‌باشد.
پوشش گیاهی
گونه‌های غالب پوشش گیاهی منطقه عبارتند از: ورک، آویشن، جارو وحشی، گون، چرخک، اسپند، نعنا، پونه، تنگس، آبشان و اسپرس.
پوشش جانوری
پوشش جانوری شهرستان آشتیام متشکل از حیواناتی چون: گرگ، شغال، خرگوش، گنجشک، مار، بلدرچین، کلاغ سیاه، کبوتر، کبک و سار و پرندگان مهاجر گاهی در ارتفاعات حیواناتی نظیر کفتاروآهو نیز دیده شده‌اند
راهها
دو راه آسفالت به ترتیب زیر از شهر آشتیان منشعب می‌شود:
- راه آسفالت به سمت جنوب خاور یا راهجرد (در مسیر راه سراسری قم – اراک) به درازای ۳۵ کیلومتر
- راه آسفالت به سمت شمال باختری تا شهر آب (در مسیر راه تفرش – اراک) به درازای ۱۴ کیلومتر
سرشناسان
رجال مذهبی، علمی، سیاسی، هنری
این منطقه مردا ن نامور زیادی درعرصه علم ودین و سیاست وهنر درخود پرورش داده است که به تعدادی از مشاهیر آنها اشاره می‌شود.
رجال مذهبی
- آیت ا... حاج میرزا حسن آشتیانی از مؤثرترین علمای تهران در تحریم تنباکو
- آیت ا... شیخ مرتضی آشتیانی
- میرزا مصطفی افتخار العلمای آشتیانی
- آیت ا... حاج میرزا مهدی آشتیانی
- آیت ا... حاج میرزا احمد آشتیانی
- استاد علامه سید جلال الدین میری آشتیانی
- آیت ا... شیخ ابوالقاسم دانش آشتیانی
رجال علمی، تاریخی، ادبی
- اعتصام الملک آشتیانی
- دکتر صادق فرهی آشتیانی
- میرزا محسن آشتیانی
- محمدحسن آشتیانی، از روحانیون بزرگ شیعه
- میرزا حسن آشتیانی، از علمای موثر در تحریم تنباکو
- عباس اقبال آشتیانی، مورخ، ادیب و نویسندهٔ معاصر ایرانی
- عبدالعظیم قریب گرکانی، ادیب معاصر ایرانی و بنیان‌گذار دستور زبان فارسی نوین
- محمد قریب، از اولین پزشکان متخصص طب اطفال در ایران و بنیان‌گذار طب نوین اطفال در ایران
- عبدالکریم قریب گرکانی، پدر علم زمین‌شناسی ایران
- سعید کاظمی آشتیانی، رئیس پژوهشکده رویان
- میرزا مهدی آشتیانی، عارف و روحانی شیعه(فیلسوف شرق)
- پروین اعتصامی، شاعر معاصر ایرانی فرزند یوسف اعتصام الملک آشتیانی
- ابوالحسن اعتصامی، نقاش، معمار، خطاط، و نویسنده
- یوسف اعتصامی، نویسنده، ناشر، و مترجم
- میرزا احمد آشتیانی، فقیه و فیلسوف
- سید جلال‌الدین آشتیانی، فیلسوف، عارف و نوازندهٔ صاحب‌سبک دوتار
- دکتر محمد علی زلفی گل، رئیس دانشگاه بوعلی سینا، جز۱درصد برترین دانشمندان جهان
- دکتر جوادآشتیانی، پزشک،سیاستمدار، رئیس دانشکده پزشکی دانشگاه تهران در دوره پهلوی
رجال سیاسی
- میرزا هدایت الله وزیر دفتر وزیردارایی دوران ناصرالدین شاه وپدردکتر مصدق
- میرزا محمد حسین وزیردفتر وزیردارایی دوران ناصرالدین شاه بعد ازپدروپسربزرگ میرزاهدایت الله وبرادر دکتر مصدق
- محمد مصدق نخست وزیر نامدار ایران فرزند میرزا هدایت‌الله وزیر دفتر آشتیانی
- میرزا یوسف آشتیانی ملقب بهمستوفی الممالک صدراعظم دوره ناصرالدین شاه
- میرزا هاشم آشتیانی
- کاظم مستوفی الممالک
- میرزا ابراهیم مستوفی آشتیانی
- میراز حسن وثوق، وثوق الدوله، نخست وزیر ایران در دورهقاجار
- احمد قوام، نخست وزیرایران در دوره پهلوی
- احمد متین دفتری، نخست وزیر ایران دردوره پهلوی
هنرمندان
- بانو عزت روحبخشاز نخستین خوانندگان رادیو
- اسماعیل آشتیانی معروف به شعله
- محمد علی آشتیانی (بلبل)
- محمد کریم نخعی
بناهای تاریخی، زیارتی، تفریحی
این شهر جزو قدیمی‌ترین شهرهای ایران می‌باشد که از تاریخ کهنی بهره می‌برد و در زمان پیش از اسلام نیز منطقه معمور وآبادی بوده‌است. ولی متاسفانه به دلیل بی توجهی مردم ومسئولین وقت بسیاری از بناهای قدیمی این شهر شامل ۱۵ آتشکده و۷ قلعه آب‌انبارهای قدیمی سردرهای منقش و زیبا حمامی معروف به حمام آقا در طول سالیان مختلف ویران شدند تا تنها از آن همه تاریخ فقط نامی در کتابها موجود باشد.
- منزل پدری دکتر مصدق میرزا هدایت ا... آشتیانی وزیر دفتر نخست وزیر نامدار دوره پهلوی(آدرس: میدان آزادی بازار)
- موزه آشتیان
- منزل میرزا عبدالعظم قریب واقع در گرکان
- تفریگاه لنجرود در ۲کیلومتری جادهٔ آهو
- منظره‌های سرسبز کوه آشتیان
- آتشکدة فراجان و فراهان
- آب انبار آشتیان
- آب انبار گرکان
- قلعه علی نقی بیگ
- منزل استاد دکتر قریب
- امام زاده عبدا... وبی بی شهربانو امام موسی بن جعفر در روستای آهو
- امام زاده حلیمه خاتون و بی بی شهربانو واحمد از فرزندان امام زین العابدین و امام موسی بن جعفر در روستای محسن آباد
- امامزاده اسماعیل
- امامزاده قاسم
- امامزاده عبدالله
- امامزاده محسن
- بازار سنتی و قدیمی آشتیان
- پارک کوهستانی تپه پشته
- همچنین از جمله مکانهای گردشگری که افراد زیادی از شهرهای اطراف نظیر قم، تفرش، فراهان... جهت زیارت و گردش می‌آیند زیازتگاه و مرقد مطهر امام زاده بی بی فاطمه صغری خواهر امام رضا است که در روستای سیاوشان در نزدیکی آشتیان قرار دارد.
- آرامگاه پدر علم زمین‌شناسی ایران دکتر عبدالکریم قریب گرکانی در محوطه ورودی دانشگاه آزاد اسلامی واحد آشتیان که در سالگرد فوت دکتر قریب، تعداد زیادی از دانشجویان و اساتید زمین‌شناسی کشور جهت مراسم یاد بود به آشتیان سفر می‌کنند.
آسیابهای آشتیان
حدود ۲۱ حجر که شامل: آسیابهای جفتی (ساخت قبل از قاجاریه)، خرابه، میرزا حسن، میرزا یوسف، صادق بیک، مهربان، اسدآباد، میرزا مهدی، کربلایی عابدین، علی جان، مشهدی تقی، میرزا، چاله، میان باغات، سینه زرد، لنجرود، زاغه، اگر، مستوفی، آدینه و سر بوده است.
بعضی آب انبارهای آشتیان
آب انبار امین نظاره(۱۲۷۶)، آب انبار میرزا رضا، آب انبار نرگسک، آب انبار لاقه (کریم بیک)، آب انبار میرزا باقر (در محله لاقه ۱۲۴۳)و پل آسیاب جفتی(۱۳۱۷)
مکتب خانه‌های ۱۰۰ سال اخیر آشتیان
آقا شیخ عباس قاضی، میرزا بزرگ، شیخ محمدحسین، سید علی‌اصغر، ملا اسماعیل (ادا)، میرزا آقا جان، ملاشرف (زن)، ملا سارا خاتون (زن)، میرزا عبدالله، ملا محمد، ملا علی اکبر (کشمشک)، ملا غلامعلی (سالم)، ملا احد علی، ملا بلقیس (زن)، ملا عابدین و رقیه خانم (زن) بوده‌اند. دبستان خاقانی اولین پایگاه فرهنگ و آموزش نوین در آشتیان،[۵]که در سال ۱۳۰۶ بناگردید
محلات معروف
محلات معروف این شهر عبارتند از: صادق بیک، مازری، باغچه حلاری، اقازیارت، محنت آباد، باقرآباد، بازار، دشت، گلشن، حسن‌آباد، شهرک سجادیه، شهرک جوادیه، لاقه وکله پشته می‌باشد.
پانویس
منابع
- کتاب تاریخ قم نوشته حسن بن محمد بن حسن قمی
- کتاب مختصرالبلدان
الگو:استان مرکزی الگو:مراکز شهرستانهای استان مرکزی الگو:ویکی‌سفر
الگو:ویکی‌انبار-رده- ↑ حقیقت، عبدالرفیع، فرهنگ تاریخ و جغرافیایی شهرستانهای ایران، تهران: انتشارات کومش، ۱۳۷۶، ص ۳۲
- ↑ الگو:یادکرد
- ↑ وزارت امور خارجه، بازدید: ژانویه ۲۰۱۰.
- ↑ دائره المعارف بزرگ اسلام-احمدتفضلی ص 408
- ↑ حضرتی، صادق، رجال ومشاهیرآشتیان، قم، الماس، 1382، ص 228
