امام خمینی
سید روح الله موسوی خمینی (۱۲۸۱ -۱۳۶۸ ش) مشهور به امام خمینی ، رهبر انقلاب اسلامی و بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران، از بزرگ‌ترین مراجع تقلیدشیعه در قرن چهاردهم هجری.
وی مبارزه علنی علیه نظام سلطنتی پهلوی در ایران را از سال ۱۳۴۱ ش آغاز کرد. دو بار توسط حکومت وقت بازداشت شد و بار دوم به ترکیه و سپس عراق تبعید شد. ۱۳ سال در حوزه علمیه نجف به رهبری مبارزان انقلابی و نیز تدریس و تألیف در علوم حوزوی و دینی پرداخت. در سال ۱۳۵۷ش با گسترش مبارزات مردم به ایران بازگشت و بعد از پیروزی انقلاب اسلامی ایران تا آخر عمر رهبر جمهوری اسلامی ایران بود.
نظریه ولایت فقیه که نظریه‌ای فقهی ـ سیاسی مبتنی بر باورهای تشیع است مهم‌ترین نظریه اوست. وی تلاش کرد حکومت جمهوری اسلامی و قانون اساسی آن را بر اساس همین نظریه شکل دهد. از نگاه امام خمینی حکومت، فلسفه عملی تمامی فقه بود. این نگاه حکومتی به فقه باعث شد تا ایشان ضمن تأکید بر حفظ چارچوب فقه سنتی و فقه جواهری، به نوآوری در اجتهاد معتقد شود. نظریه نقش زمان و مکان در اجتهاد و برخی فتاوای تأثیر گذار او را می‌توان نتیجه همین نگاه دانست.
مسلمانان و به‌ویژه شیعیان جهان علاقه فراوانی به او داشتند. مراسم تشییع پیکر او با شرکت حدود ده میلیون نفر پرجمعیت‌ترین مراسم تشییع جهان شمرده می‌شود.
او جز فقه و اصول در فلسفه اسلامی و عرفان نظری نیز صاحب نظر و دارای تألیفات بود و جزو عالمان اهل اخلاق شمرده می‌شد. در دوران تدریس در قم در مدرسه فیضیه جلسات درس اخلاق برپا می‌کرد. در تمام عمر زندگی ساده و زاهدانه‌ای داشت. در دوران مرجعیت که ساکن نجف بود و نیز در ده سال آخر عمر که رهبر جمهوری اسلامی بود در جماران، در خانه‌ای محقر زندگی می‌کرد.
محتویات
زندگی نامه
در روز بیستم جمادی الثانی ۱۳۲۰ ه.ق مطابق با اول مهر ۱۲۸۱ ه.ش (۲۴ سپتامپر ۱۹۰۲ م) در شهر خمین در مرکز ایران به دنیا آمد. پدرش سید مصطفی موسوی از معاصران آیت الله میرزای شیرازی و تحصیل کرده نجف بود. او که در خمین مرجع امور دینی بود، ۵ ماه بعد از ولادت سید روح الله در مبارزه با حاکمان محلی به شهادت رسید. او تا سن ۱۵ سالگی تحت سرپرستی مادرش هاجر آغا خانم و عمه‌اش صاحبه خانم قرار گرفت.[۱]
همسر و فرزندان
در سال ۱۳۰۸ ه.ش با بانو خدیجه (قدس ایران) ثقفی(م ۱۳۸۹ش) ازدواج کرد. فرزندان ایشان عبارتند از: دو پسر به نامهای مصطفی و احمد و سه دختر به نامهای زهرا، فریده و صدیقه.
درگذشت و تشییع
امام خمینی در شامگاه ۱۳ خرداد ۱۳۶۸ ه.ش در اثر بیماری سرطان در بیمارستان قلب بقیه الله جماران از دنیا رحلت کرد. در ۱۵ خرداد مراسم وداع با پیکر او در مصلای بزرگ تهران برگزار شد. آیت الله سید محمد رضا گلپایگانی، نماز میت را بر پیکر او اقامه کرد و در ۱۶ خرداد با حضور حدود ۱۰ میلیون نفر عزادار، پیکر ایشان تشییع و در بهشت زهرا دفن شد. مراسم تشییع جنازه او پرجمعیت‌ترین تشییع جنازه در تاریخ شمرده شده است.
سالروز درگذشت امام خمینی در ایران تعطیل رسمی است و به همین مناسب مراسم مختلفی برگزار می‌شود. برنامه اصلی در کنار مرقد او و با حضور سران کشور و مردم است. سخنران اصلی این برنامه همیشه رهبر جمهوری اسلامی است.
زیست نامه علمی
تحصیلات ابتدایی مثل قسمتی از معارف متداول روز و علوم مقدماتی و سطح حوزه علمیه، از جمله ادبیات عرب، منطق و فقه و اصول را نزد معلمین و علمای خمین (نظیر آقا میرزا محمود افتخار العلماء، مرحوم میرزا رضا نجفی خمینی، مرحوم آقا شیخ علی محمد بروجردی، مرحوم آقا شیخ محمد گلپایگانی و مرحوم آقا عباس اراکی و بیش از همه نزد برادر بزرگش آیت الله سید مرتضی پسندیده) فراگرفت.[۲]
تحصیل در اراک و قم
در سال ۱۲۹۸ ه.ش عازم حوزه علمیه اراک شد. و اندکی پس از هجرت حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی (نوروز ۱۳۰۱ ه.ش/ رجب ۱۳۴۰ه.ق) ایشان نیز به دنبال استاد و جمعی دیگر از شاگران به قم آمد.[۳]
در حوزه علمیه قم، علاوه بر مطالعه تتمّه مباحث کتاب مطوّل (در علم معانی و بیان)، تکمیل دروس سطح و دروس خارج فقه و اصول به دیگر رشته‌های علمی نیز روی آورد. از این رو همزمان به فراگیری عروض و قوافی، ریاضیات، هیئت و فلسفه پرداخت و عالیترین سطوح عرفان نظری و عملی را به مدت شش سال نزد مرحوم آیت الله آقا میرزا محمد علی شاه آبادی فراگرفت. امام خمینی با آیت الله حاج میرزا جواد ملکی تبریزی نیز مأنوس بود و از ایشان به نیکی یاد می‌کرد.
استاد اصلی ایشان در علم فقه و اصول زعیم حوزه قم حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی بود.[۴]
پس از رحلت حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی با تلاش امام خمینی به همراه جمعی دیگر از مجتهدین حوزه علمیه قم آیت الله بروجردی به عنوان زعیم حوزه علمیه عازم قم گردید. در این زمان، امام خمینی به عنوان یکی از مدرسین و مجتهدین صاحب رأی در فقه و اصول و فلسفه و عرفان و اخلاق شناخته می‌شد.[۵]
اساتید
- شیخ عبدالکریم حائری یزدی مؤسس حوزه علمیه قم
- محمد رضا مسجد شاهی اصفهانی صاحب وقایة الاذهان
- میرزا محمد علی شاه آبادی
- سید ابوالحسن رفیعی قزوینی
- میرزا جواد ملکی تبریزی
- سید علی یثربی کاشانی
- سید محمد تقی خوانساری
- میرزا علی اکبر حکمی یزدی
- میرزا محمد علی ادیب تهرانی
تدریس
آیت الله خمینی طی سالهای طولانی در حوزه علمیه قم به تدریس چندین دوره فقه، اصول، فلسفه و عرفان و اخلاق اسلامی در مدرسه فیضیه، مسجد اعظم، مسجد محمدیه، مدرسه حاج ملا صادق، مسجد سلماسی و... همت گماشت و در حوزه علمیه نجف نیز قریب سیزده سال در مسجد شیخ اعظم انصاری معارف اهل بیت و فقه را در عالیترین سطوح تدریس نمود و در نجف بود که برای نخستین بار مبانی نظری ولایت فقیه را در چندین جلسه تدریس نمود.
به گفته شاگردان ایشان درس امام خمینی از معتبرترین کانونهای درسی حوزه محسوب می‌شد و در برخی از دوره‌ها تعداد شاگردان به ۱۲۰۰ نفر هم رسیده بود که در میان آنان دهها تن از مجتهدین مسلّم و شناخته شده حاضر بودند.[۶]
شاگردان
- مرتضی مطهری
- سید محمد حسینی بهشتی
- محمد فاضل لنکرانی
- محمد هادی معرفت
- جعفر سبحانی
- سید مصطفی خمینی
- حسینعلی منتظری
- یوسف صانعی
- سید علی خامنه ای
- سید محمود هاشمی شاهرودی
- سید عباس خاتم یزدی
- حسین راستی کاشانی
- محمد علی گرامی
کتاب‌ها
- کشف اسرار
- تحریر الوسیله
- چهل حدیث
- مصباح الهدایه الی الخلافة و الولایة
- کتاب البیع (۵ جلد)
- کتاب الطهاره (۴ جلد)
- ولایت فقیه
- مناهج الوصول الی علم الاصول (۲ جلد)
- انوار الهدایه فی التعلیقة علی الکفایة (۲ جلد)
- صحیفه امام (صحیفه نور) ۲۲ جلد
- شرح حدیث جنود عقل و جهل
- آداب الصلاة
- سر الصلاة
- تفسیر سوره حمد
- جهاد اکبر
- شرح دعای سحر
- وصیت نامه سیاسی الهی
- طلب و اراده
- رسائل (شامل چند رساله در علم اصول مثل «لاضرر و لا ضرار»، استصحاب، تعادل و تراجیح، اجتهاد و تقلید، و تقیه)
- تعلیقات علی شرح فصوص الحکم ومصباح الانس
- رساله توضیح المسائل
- مناسک حج
- استفتائات (۳ جلد)
رهبری مبارزه با نظام پادشاهی پهلوی
گاهشمار مبارزات امام خمینی نظام حاکم بر ایران سلطنتی مشروطه بود که به دلیل سرپیچی‌های مداوم دو شاه پهلوی عملا به سلطنتی مطلقه تبدیل شده بود. برنامه‌های نظام حاکم‌گاه با مبانی دین اسلام و مذهب تشیع سازگار نبود. این عامل باعث اعتراض متدینان و به ویژه علمای مذهبی به رژیم حاکم شده بود.
نخستین حرکت
اعتراض رسمی و آشکار امام خمینی به نظام سلطنتی با صدور بیانیه‌ای در سال ۱۳۴۱ آغاز شد. پس از تصویب لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی، نخست در تاریخ ۱۶ مهرماه سال ۱۳۴۱ جلسه‌ای با حضور امام خمینی (س) و سایر مراجع قم تشکیل شد. که منجر به صدور اعلامیه‌هایی از سوی علما و شخص امام خمینی گردید.
در تاریخ ۱۱ آذر ماه سال ۱۳۴۱ تصویبنامه انجمن‌های ایالتی و ولایتی به دنبال مبارزات پیگیر امام خمینی لغو شد. ایشان، پیامی برای ختم این غائله صادر کرد.
ادامه اعتراضات
۲ بهمن سال ۱۳۴۱ تحریم رفراندوم غیر قانونی شاه موسوم به «انقلاب سپید»از سوی امام خمینی
۲ فروردین ماه سال ۱۳۴۲ فاجعه خونین مدرسه فیضیه به دست رژیم شاه
۱۵ خرداد سال ۱۳۴۲ دستگیری شبانه امام خمینی و قیام مردم در اعتراض به دستگیری ایشان
۴ تیرماه سال ۱۳۴۲ انتقال امام از پادگان قصر به سلولی در عشرت آباد
۲۱ فرودین سال ۱۳۴۳ سخنرانی تاریخی ایشان در مسجد اعظم قم پس از آزادی از حبس و حصر
۴ آبان ۱۳۴۳ سخنرانی کوبنده به مناسبت طرح اسارت بار کاپیتولاسیون
۱۳ آبان ۱۳۴۳ بازداشت و تبعید به ترکیه
۲۱ آبان سال ۱۳۴۳ انتقال از آنکارا به بورسای ترکیه
تبعید به نجف
در تاریخ ۱۳ مهرماه سال ۱۳۴۴ امام خمینی از ترکیه به بغداد منتقل شد. در تاریخ ۱۶ مهرماه ۱۳۴۴ از سامرا به کربلا رفت و در روز ۲۳ مهرماه ۱۳۴۴ وارد نجف شد و بعد از دید و بازدید‌هایی که از سوی علما و مراجع نجف انجام شد در ۲۳ آبان ۱۳۴۴ درس‌های حوزهای خود را شروع کرد.
۱۲ اردیبهشت ۱۳۵۶ پیام ایشان به مناسبت چهلم شهدای قم
۲ مهرماه ۱۳۵۷ محاصره منزل امام توسط نیروهای بعثی عراق
۱۰ مهرماه ۱۳۵۷ هجرت از عراق به سوی کویت
۱۳ مهرماه ۱۳۵۷ هجرت از عراق به فرانسه
۱۲ بهمن ۱۳۵۷ بازگشت به میهن اسلامی پس از ۱۵ سال تبعید
رهبری نظام جمهوری اسلامی در ایران
در سال ۱۳۵۷ ه.ش. حرکت انقلابی مردم ایران به پیروزی رسید. امام خمینی در ۱۲ بهمن همان سال به ایران بازگشت و در ۲۲ بهمن نظام سلطنتی رسما شکست خورد. چند ماه بعد در فروردین ۱۳۵۸ ه.ش نظام جمهوری اسلامی به رفراندم گذاشته شد و مدتی بعد قانون اساسی توسط خبرگان منتخب مردم نوشته و به رای گذاشته شد. بر اساس این قانون نیز امام خمینی به عنوان رهبر جمهوری اسلامی معرفی شد. ایشان تا پایان عمر یعنی خرداد ماه ۱۳۶۸ رهبری این نظام را بر عهده داشتند.
تثبیت نظام جمهوری اسلامی ایران، تدوین قانون اساسی، مقابله با درگیری‌های داخلی، فرماندهی جنگ در زمان حمله هشت ساله عراق به ایران، پذیرش صلح با عراق، اصلاح قانون اساسی،... مهم‌ترین کارهای او در طول این ده سال به شمار می‌رود.
روز قدس
چند ماه بعد از پیروزی انقلاب در ایران، در مرداد ماه سال ۱۳۵۸ه.ش که مصادف با ماه رمضان ۱۳۹۹ه.ق بود، امام خمینی آخرین جمعه ماه رمضان هر سال را به عنوان روز قدس اعلام کرد و از مسلمانان جهان خواست طى مراسمى همبستگى بين المللى خود را در حمايت از حقوق قانونى مردم مسلمان اعلام نمايند.[۷]
این روز در تقویم رسمی ایران با نام روز جهانی قدس ثبت شده است. از آن پس همه ساله در آخرین جمعه ماه رمضان، در ایران و کشورهای مختلف راهپیمایی برگزار می‌شود.
نامه به گورباچف رهبر شوروی
در اولین روز سال ۱۹۸۹ میلادی یازدهم دی ماه ۱۳۶۷ ه.ش-، امام خمینی نامهای برای میخائیل گورباچف، صدر هیأت رئیسه اتحاد جماهیر شوروی سابق ارسال کرد. این نامه توسط هیئتی با عضویت آیت الله عبدالله جوادی آملی و دکتر محمد جواد لاریجانی و خانم مرضیه حدیدچی(دباغ) به گورباچف تحویل داده شد.
این نامه در شرایطی خطاب به رهبر شوروی سابق نگاشته شده بود که تحلیلگران سیاسی نظاره گر تجدید نظر طلبی و آغاز تحولات دنیای کمونیسم بودند. رهبر انقلاب اسلامی با پیش بینی فروپاشی نظام شوروی سابق نوشته بودند: از این پس کمونیسم را باید در موزه‌های تاریخ سیاسی جهان جستجو کرد.
هم چنین در این نامه ضمن نقد تفکر مادی و دعوت سران کمونیسم به معنویت و توجه به دین توصیه شده بود که برای شناخت بهتر حقایق دینی دانشمندانی را به قم بفرستند.
برائت از مشرکین
یکی از برنامه‌هایی که در سفر حج از سوی زائران و حج‌گزاران ایرانی انجام می‌شد مراسمی بود با عنوان برائت از مشرکین. این برنامه عبارت بود از راهپیمایی و سخنرانی علیه آمریکا، رژیم صهیونیسم و برخی دولت‌های دیگری که علیه نظام جمهوری اسلامی ایران فعالیت می‌کردند و همه ساله در روز ۷ ذی الحجه در مکه انجام می‌شد.
فتوای قتل سلمان رشدی
در سال ۱۹۸۸م/ ۱۳۶۷ ش کتابی به نام آیات شیطانی منتشر شد که به اعتقاد اکثر مسلمانان حاوی توهین‌هایی به پیامبر اسلام (ص) بود. در بهمن ماه ۱۳۶۷ امام خمینی طی فتوایی نویسنده آن کتاب را به علت توهین به پیامبر اسلام(ص) مرتد دانسته و حکم اعدام او را صادر کردند. [۸] بعد از مدتی شایع شد که اگر نویسنده کتاب توبه کند حکم قتل او پس گرفته خواهد شد ولی آیت الله خمینی در پاسخ به استفتائی در همین زمینه تاکید کرد که سلمان رشدی (نویسنده کتاب) حتی اگر توبه کند و زاهد زمان هم بشود حکم او تغییر نخواهد کرد. [۹]
ایجاد مجمع تشخیص مصلحت نظام
بنابر قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران قوانین مصوب مجلس شورای اسلامی نباید با احکام شرع و قانون اساسی مخالف باشند. تشخیص این سازگاری با شورای نگهبان قانون اساسی است. تعارض‌های متعدد دیدگاه مجلس و شورای نگهبان باعث شد که امام خمینی به فکر چاره‌ای برای این معضل باشد. او در نخست اعلام کرد که اگر دو سوم نمایندگان تصویب قانونی را لازم بدانند نظر آنها بر نظر شورای نگهبان مقدم است [۱۰] .پس از مدتی در بهمن ماه ۱۳۶۶ ش مجمعی به نام مجمع تشخیص مصلحت نظام را شکل داد. [۱۱]
وظیفه این مجمع حل اختلاف بین شورای نگهبان و مجلس شورای اسلامی است و در عمل گاه باعث می‌شود که قوانینی که خلاف شرع یا قانون اساسی هستند به تصویب رسیده و به قانون تبدیل شوند.
آراء و اندیشه‌ها
ولایت مطلقه فقیه
امام خمینی نخستین بار در نجف و در درس‌هایی که بعدها با نام حکومت اسلامی منتشر شده نظریه ولایت فقیه را مطرح کرد. [۱۲] اساس این نظریه آن است که در اندیشه شیعی حکومت باید زیر نظر یک مجتهد جامع الشرایط اداره شود. پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران در ایران این نظریه در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران گنجانده شد و نظام جمهوری اسلامی بر اساس این نظریه بنیاد نهاده شد.
امام خمینی در سالهای پایانی عمر خود نظریه ولایت مطلقه فقیه را مطرح کرد و اختیارات حکومتی فقیه را معادل اختیارات پیامبر اسلام(ص) و امامان(ع) دانست. در این نظریه فقیه می‌تواند احکام اولیه شرع را نیز بر اساس مصلحت نظام اسلامی به طور موقت تعطیل کند. [۱۳]
نقش زمان و مکان در اجتهاد
امام خمینی در اسفند ماه ۱۳۶۷ش پیامی برای حوزه‌های علمیه صادر کرد که به منشور روحانیت معروف شد. او در این بخشی از این پیام اجتهاد مصطلح در حوزه‌های علمیه را برای اداره جامعه ناکافی دانست [۱۴] و تاکید کرد که زمان و مکان دو عنصر تعیین کننده در اجتهاد هستند. زمان و مکان باعث تغییر نگاه مجتهد به یک موضوع و در نتیجه تغییر حکم خواهند شد.[۱۵] او پیش‌تر نیز در نامهای به منشور برادری معروف شد بر ناکافی بودن اجتهاد مصطلح در حوزه‌ها تصریح کرده بود. [۱۶]
جواز بازی با شطرنج
بازی با شطرنج از نظر بسیاری از فقیهان شیعه حرام شمرده می‌شود. امام خمینی در سال ۱۳۶۷ش در پاسخ به یک استفتاء بازی با شطرنج را در صورتی که ابزار قمار بودن خارج شده باشد جایز دانست.[۱۷] این فتوا که به نوعی جدید شمرده می‌شد واکنش‌هایی در پی داشت. یکی از شاگردان آیت الله خمینی نامهای اعتراض‌آمیز نوشت. امام خمینی در پاسخ، هم فتوای خود را تاکید کرد و هم نوع نگاه رایج فقیهان به ادله فقهی را مورد انتقاد قرار داد.[۱۸]
دیوان شعر
نخستین بار یک هفته بعد از درگذشت امام خمینی یکی از اشعار او منتشر شد. این شعر که مضمونی عرفانی داشت به زودی در بین عموم مردم معروف شد. بعد از مدتی دیوان کامل شعر امام خمینی با عنوان دیوان امام منتشر شد.
دیوان شعر امام کتابی است که در ۶ فصل غزلیات، رباعیات، قصاید، مسمط، ترجیع بند و اشعار پراکنده تنظیم شده و اولین بار توسط موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی در ۴۳۸ صفحه انتشار یافته است.
در این دیوان علاوه بر غزل، رباعیات فراوانی نیز منتشر شده است که تعدادی از آنها خطاب به عروس امام خمینی (همسر سید احمد خمینی) سروده شده است. بسیاری از شعرای معاصر همچون حمید سبزواری، جواد محقق، عبدالجبار کاکایی، رحیم زریان، محمدعلی بهمنی، کامران شرفشاهی، سعید بیابانکی، صابر امامی، عباس چشامی و امیر مرزبان، در ارتباط با این دیوان اظهار نظرهایی کرده‌اند.
ترجمه اشعار این دیوان که عمدتا در سبک عراقی سروده شده‌اند، به هندی، عربی و چندین زبان دیگر انتشار یافته است.
به جز ترجمه، کتابی نیز با عنوان فرهنگ موضوعی و شرح و تفسیر دیوان امام خمینی منتشر شده است. نویسنده این کتاب قادر فاضلی است.
منابع
- انصاری، حمید، حدیث بیداری، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، تهران، ۱۳۷۸.
- خمینی، سید روح الله (امام)، صحیفه امام، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
- ویکی شیعه.
