بدر الجمالی

بدر الجمالی فرمانده کل قوا و وزیر فاطمیان مصر بوده است. قدرت یافتن او بدان سبب بود که خلافت فاطمیان که زمانی در اوج درخشش بود، در عهد المستنصر بالله (427 ـ 487 خلیفه بی کفایت، در آستانه انقراض قرار گرفت.

سلجوقیان به سوی شام پیش مي‌رفتند، در مصر غلامانِ ترک با سپاهیان سیاه پوست مي‌جنگیدند، دوران قحطی هفت ساله ای منابع کشور را تحلیل مي‌برد و در این کشمکش همگانی، قدرت دولت از میان رفته بود، گرسنگی و بیماری مردم را از پای درمی آورد، خودسری و زورگویی موجب کساد کارها شده بود، و چنین به نظر مي‌رسید که خلافت فاطمیان بر اثر این هرج و مرج نابود خواهد شد. در همین زمان بدرالجمالی سردار شامی، به دعوت خلیفه زمام دولت را در دست گرفت و با قدرت سخت خشونت آمیز، دوباره امور را سروسامان بخشید و در واقع دوره دوم عظمت خلافت فاطمی را آغاز کرد. بدر، غلامی ارمنی از غلامانِ جمال الدولة بن عمّار، امیرِ شامی بود و به همین جهت جمالی خوانده مي‌شد. او ظاهراً در آغاز قرن پنجم متولد شد، زیرا در هنگام مرگ چنانچه نقل شده است بیش از هشتاد سال داشت. او پیش از تصدی مقام وزارت نیز در شام شهرت فراوانی به هم رسانده بود. دو بار حاکم دمشق شد، آنگاه به فرماندهی کل قوای عکا نایل آمد. هنگامی که خلیفه در 466 هجری قمری بدر را فراخواند تا خود را از دست کارگزاران مستبد برهاند، او افرادش را با خود به مصر برد. ترکان که از سبب آمدن بدر به مصر بی خبر بودند به دامی که برای آن ها گسترده شده بود افتادند و همگی در یک شب کشته شدند، و بدر بر اوضاع تسلط یافت. بدر در این زمان با عنوان امیرالجیوش (به زبان عوام میرگوش) و قاضی القضاة و داعی الدعاة و وزیر به کار پرداخت. وی پس از آرام کردن پایتخت به استقرار مجدد نظم در مشرق و سپس مغرب مصب رود نیل پرداخت، ولی مجبور شد که اسکندریه را با حمله تصرف کند. تسخیر مصر علیا نیز به دشواری صورت گرفت، زیرا در آنجا طوایف عرب عَلَم استقلال برافراشته بودند. در شام بخت با او بدین گونه یار نبود، چون کار از کار گذشته بود. در اواخر 468 دمشق به دست سلجوقیان افتاد و فاطمیان دیگر هرگز نتوانستند آن را باز پس بگیرند. سال بعد، اتسز سردار فاتح سلجوقی قاهره را تهدید کرد. بدر فرصت یافت که به گردآوری قوا بپردازد و سلجوقیان را عقب براند، ولی با وجود کوشش های مکرّر نتوانست دمشق و شام را باز پس گیرد. در زمان مرگش تنها برخی از شهرهای جنوب شام هنوز در تصرف فاطمیان بود. در دوره فرمانروایی او، درآمد سالانه مصر از بابت مالیات به حدود دو یا سه میلیون دینار افزایش یافت. در ربیع الاول 487 هجری قمری، زندگی فعّال و موفق بدر به سر آمد. اما پیش از آن ترتیبی داده بود تا فرزندش افضل شاهنشاه همه مناصب او را به دست گیرد. خلیفه المستنصر بالله نیز که تا آن زمان شصت سال خلافت کرده بود، چند ماه بعد درگذشت.