بهاءالدین
محمد بن محمد بخاری از عرفای قرن هشتم و بنیانگذار طریقت نقشبندیه می‌باشد. برخی به غلط وی را که به خواجه نقشبند و شاه نقشبند نیز معروف است، علوی دانسته و نسب او را با سیزده واسطه به علی اکبر فرزند امام حسن عسکری (علیه السلام) رسانده‌اند، در حالی که امام فرزندی به این نام نداشته است. پدر بهاءالدین معروف به باباصاحب سرمست، پیشه نقشبندی و کَمخابافی داشت، از این رو وی نیز که شغل پدر را پی گرفت به نقشبند ملقب گردید. همچنین گفته‌اند که چون با اشتغال مداوم به ذکر قلبی به درجه ای رسید که اسم جلاله الله بر صفحه دلش نقش بست، لقب نقشبند یافت. بهاءالدین در سال 717 هجری قمری در قصر عارفان از قرای بخارا به دنیا آمد. جد بهاءالدین نوه خود را نزد خواجه محمد باباشماسی (م:755هـ.ق) از پیروان خواجه ابویعقوب همدانی برد و خواجه سماسی، بهاءالدین را به فرزندی پذیرفت. بهاءالدین در هجده سالگی به طریقت خواجه سماسی پیوست و سپس سال‌ها در متابعت و ملازمت عارف دیگ گرانی، از خلفای امیر کُلال بود. چند ماه نیز در قُثَم شیخ از مشایخ ترک منتسب به خواجه احمد یَسَوی به ریاضت و مجاهدت گذراند و دوازده سال در متابعت خلیل آتا، یکی دیگر از مشایخ ترک بود و به هنگام سلطنت وی، در ماوراء النهر در دستگاه او محتسب یا قاضی شرع بود. برخی از این شغل حکومتی او با تعبیر جلّاد یاد کرده‌اند و آن را نمونه ای قدیمی برای گرایش نقشبندیان به همکاری با حکّام به منظور اجرای شریعت می‌دانند. بهاء الدین دو بار به سفر حج رفت. او در ربیع الاول 791 در موطن خود درگذشت و بنابر وصیت، پیشاپیش جنازه اش شعر فارسی می‌خوانده‌اند. بهاءالدین حنفی مذهب بود با وجود این در آثار او و خلفایش امامان شیعه (علیهم السلام) جایگاهی بس رفیع دارند. حتی شجره نَسَب صوفیانه او را از دو راه یکی از طریق امام رضا و امامان پیش از ایشان (علیهم السلام)، دیگری از طریق حسن بصری به حضرت علی علیه السلام رسانده‌اند. گاه نیز شجره نسب او را از طریق امام صادق علیه السلام به ابوبکر خلیفه اول می‌رساندند. از بهاءالدین اشعاری به فارسی و بیشتر در قالب رباعی باقی مانده و به طور پراکنده در شرح احوال او ذکر شده است. آرامگاه بهاءالدین اکنون در بخش بهاءالدین در دوازده کیلومتری شهر بخارا واقع است که این بخش با تلفظ محاوره ای در بخارا به صورت باودّین خوانده می‌شود. به بهاءالدین کرامات بسیاری نسبت می‌دهند و می‌گویند که وقوع این کرامات حتی پس از مرگ او ادامه دارد. از این رو مردم ترکستان وی را مظهر تقدّس می‌دانند و اهالی بخارا معتقدند که هرکس به او توسل جوید، از بلا محفوظ می‌ماند. (دانشنامه جهان اسلام، ج4، ص677)
