کربلا
کربلا از شهرهای زیارتی کشور عراق و از سرزمین‌های مقدس و پر اهمیت نزد شیعیان است. اهمیت این شهر بیش از هر چیز به سبب وقوع شهادت امام حسین(ع) و یارانش در واقعه عاشورا در محرم سال ۶۱ هجری و نیز وجود حرم امام حسین و حرم حضرت عباس در آن است. شیعیان در مناسبت‌های گوناگون از سرتاسر جهان برای زیارت به این شهر می‌آیند. اوج این حضور در ایام عزاداری محرم و صفر و بویژه در مراسم اربعین است. کربلا دارای یک حوزه علمیه است که از دیرباز محل تحصیل و تدریس عالمان شیعی بوده است.
محتویات
موقعیت جغرافیایی
شهر کربلا مرکز استانی با همین نام است. این استان از شمال به استان الانبار، از جنوب به استان نجف، از شرق به استان بابل و از غرب به بادیه شام و عربستان سعودی محدود میشود. شهر کربلا بر کنارۀ صحرا، در جنوب غربی رود خانه فرات و در میان منطقه ای آبرفتی، که به «سواد» مشهوراست، قرار دارد. این شهر در فاصله ۱۰۵ کیلومتری جنوب غربی بغداد واقع شده است.
نام‌های کربلا
- کربلا
درباره معنای این کلمه چند نظر وجود دارد:
الف: بعضی معتقدند کربلا، از کلمۀ «کربَلَه» گرفته شده که به معنای سستی گام‌ها است.[۱]
ب: کربلا از کلمۀ «کربل» گرفته شده و کربال یعنی غربال کردن و تمیز و پاک کردن است. به کربلا نیز به خاطر این کربلا گفته‌اند که زمینی بود خالی از ریگ و سنگ و بدون درخت یا گیاهان هرز و مزاحم، مثل اینکه کشاورزی آن را پاک کرده و برای کشت آماده کرده باشد.[۲]
ج: کربلا، از دو واژۀ آشوری «کرب» و «ایلا» ترکیب یافته است، یعنی حرم خدا و خانۀ خدایگان.[۳]
د: این کلمه در اصل فارسی بوده و از دو کلمۀ «کار» و «بالا» گرفته شده است؛ یعنی کار آسمانی و ارزشمند؛ و به عبارتی یعنی جایگاه نماز و نیایش.[۴]
ه: در اصل «کوَر بابل» بوده است، یعنی روستاهای شهر بابل[۵]
و: امام حسین و پدرش علی(ع) و جدّش رسول اکرم(ص)، کربلا را به کرب و بلا، یعنی درد و بلا و امتحان و ابتلا تفسیر کرده‌اند.[۶]
قدیمی‌ترین شعری که نام کربلا در آن آمده است شعر متعلق به معن بن اوس است که عصر جاهلیت را درک کرده است: الگو:شعرالگو:بالگو:پایان شعر
- حائر
حائر در لغت، اسم فاعل از حار - یحیر است و به جایی گفته میشود که آب در آن جمع شود و بیرون نرود. کربلا در کتاب‌های حدیثی[۷]و فقهی[۸] بیشتر با همین نام، عنوان میشود و فقها مسائل خاصّی را که در خصوص حائر واحکام و حدود آن است، در ذیل همین عنوان بحث و بررسی می‌کنند.
- نواویس
این‌نام ریشه‌ای مسیحی وسریانی دارد که به قبرستان مسیحیان، واقع در شمال غرب کربلای کنونی گفته می‌شد. امروزه، این قبرستان کنار دریاچه سلیمانیه، در محله‌ای به نام «براز علی» واقع شده و حسینیه نامیده میشود.[۹]. امام حسین(ع) به این نام اشاره کرده‌اند.[۱۰]
- طفّ
«طف» به معنای ساحل دریا است و چون محل شهادت امام حسین ساحل فرات بوده است، به آن طف گفته میشود.[۱۱]
- غاضریه
کربلا را غاضریه نیز می‌نامند از این جهت که طایفه‌ای به نام بنی غاضر، از قبیله بنی اسد، در نزدیکی آن سکونت داشته اند.[۱۲]
- نینوا
- عقر
«عقر» در لغت به شکاف و فاصلۀ میان دو مکان گفته میشود.[۱۳] امام حسین(ع) هنگام ورود به این منطقه، وقتی نام این سرزمین را پرسید، یکی از نام‌هایی که گفته شد عقر بود و امام فرمود: «از عقر به خدا پناه می‌برم.»[۱۴]
سابقه تاریخی کربلا
با اینکه پس از شهادت امام حسین در روز عاشورا، کربلا محل زیارت علاقه‌مندان و شیعیان گردید، سکونت در کربلا و تبدیل آن به یک منطقه مسکونی سال‌ها بعد رخ داد.
درمورد کربلای پیش از اسلام اطلاعات چندانی وجود ندارد، اما بنابر اشتقاق کلمه کربلا از کور بابل (به معنای روستاهای بابل) می‌توان چنین برداشت کرد که سابقه سکونت در کربلا، به عصر بابلی برمیگردد؛ همچنین با توجه به اینکه به این سرزمین نواویس نیز گفته می‌شده و قبرستان مسیحیان بوده است می‌توان چنین نتیجه گیری کرد که این سرزمین در مقطعی پیش از اسلام محل سکونت مسیحیان بوده است. اما پس از اسلام و شهادت امام حسین(ع)، این سرزمین محل زیارت علاقه‌مندان خاندان پیامبر(ص) گردید و جمعی نیز در این منطقه ساکن شدند. اما در سال ۲۳۶ق متوکل عباسی دستور داد قبر ایشان و خانه‌های اطراف حرم تخریب شود.[۱۵]
در ۲۴۷ ق منتصر عباسی پس از کشته شدن پدرش متوکل دوباره آثار متبرکه اهل بیت(ع) را تجدید بنا کرد و پس از آن افراد زیادی در کربلا سکونت گزیدند.
گویا نخستین علوی که به همراه خانواده در کربلا ساکن شد سید ابراهیم مجاب فرزند محمد عابد فرزند امام کاظم(ع) بوده است.
فراز و فرودهای کربلا
در طول سالهای پس از خلافت متوکل، شهر کربلا شاهد توسعه و گاهی هجمه دشمنان بوده است.
| سال | رویداد | توضیحات |
|---|---|---|
| ۲۸۰ | ساخت گنبد برای حرم امام حسین؛ احداث بارو برای حرم؛ احداث واحد مسکونی برای زائران و مجاوران | به دستور محمد بن زید حاکم گرگان |
| ۳۶۶ ق | افزایش مهاجرت شیعیان پس از سفر امیر عز الدوله آل بویه به کربلا | |
| ۳۶۹ ق | حمله ضبه بن محمد اسدی حکمران شهر عین تمر به کربلا و غارت اموال حرم و کشتن مردم | |
| ۳۷۲ ق | ساخت نخستین باروی شهر به فرمان عضد الدوله آل بویه؛ احداث واحدهای مسکونی و تجاری؛ ساخت عضدیه و مسجد رأس الحسین.[۱۶] | |
| ۴۰۷ تا ۴۱۲ ق | احداث باروی دوم شهر و نصب دروازه‌های آهنی در چهار سوی شهر به دستور وزیر آل بویه حسن بن فضل بن سهلان رامهرمزی[۱۷] | |
| ۴۸۹ ق | حمله اهالی شهر خفاجه به کربلا[۱۸]؛ سرکوب شورش توسط لشکر اعزامی از سوی سیف الدوله، فرمانروای حلب | |
| ۷۹۵ ق | حمله تیمور لنگ به کربلا و تصرف آنجا | |
| ۸۵۸ ق | حمله حکمران خودمختار بصره علی مشعشعی به کربلا و غارت حرم و کشتن مردم و به اسیری گرفتن برخی از اهالی | |
| ۹۱۴ ق | تجدید بنای حرم امام حسین به دستور شاه اسماعیل صفوی[۱۹] | |
| ۹۵۳ ق | تصرف عراق به دست ترکان عثمانی؛ تجدید بنای حرم امام حسین(ع) و حضرت عباس(س)؛ احداث نهر سلیمانی به دستور سلطان عثمانی سلیمان قانونی | |
| ۱۰۱۳ ق | حمله قبیله آل مهنا به رهبری شیخ قبیله، ناصر بن مهنا، به کربلا | |
| ۱۰۴۱ ق | تصرف کربلا توسط شاه عباس صفوی و الحاق کربلا به ایران | |
| ۱۰۴۷ ق | تصرف مجدد کربلا توسط ترکان عثمانی | |
| ۱۲۱۶ ق | حمله وهابی‌ها به رهبری سعود بن عبدالعزیز به شهر کربلا؛ قتل بسیاری از مردم؛ تخریب گنبد حرم مطهر امام حسین(ع) و غارت تمامی اموال و طلا و نقره و اسحله موجود در حرم | |
| ۱۲۱۶ ق | بازسازی بخشی از ویرانی‌ها به فرمان یکی از پادشاهان هند | |
| ۱۲۱۷ ه.ق | احداث باروی سوم برای کربلا با تلاش سید علی طباطبائی (صاحب الریاض)و نصب شش دروازه | |
| ۱۲۴۱ ه.ق | حمله نیروهای عثمانی به کربلا و تارج شهر به دست آنان | |
| ۱۲۵۸ ق | حمله محمد نجیب پاشا به کربلا | |
| ۱۲۸۵ ق | ترمیم باروی شهر، احداث محله عباسیه | |
| ۱۳۳۲ ق | احداث ساختمانهای جدید در شهر | |
| ۱۳۳۸ ق | آغاز انقلاب عراق از شهر کربلا با محوریت فتوای شیخ محمد تقی حائری شیرازی درباره تحریم انتخاب غیر مسلمان به حکمرانی عراق | |
| ۱۳۹۷ ق | قتل‌عام زائران حرم مطهر امام حسین(ع) در مراسم اربعین توسط نیروهای حکومت بعث | |
| ۱۴۱۱ ق | حمله نیروهای بعث به کربلا و حرم امام حسین و قتل عام مردم توسط حکومت صدام در جریان انتفاضه شعبانیه |
مزارات کربلا
علاوه بر حرم امام حسین و حضرت عباس، مزار و مدفن بسیاری از مشاهیر و بزرگان نیز در کربلا است که برخی از آنها عبارتند از:
مزار یاران امام حسین علیه‌السلام
بیشتر یاران امام حسین علیه‌السلام که در واقعه عاشورا به شهادت رسیدند، در نزدیکی امام حسین(ع) دفن شدهاند؛ اما برخی از آنان به دلایل مختلف در اماکن دیگر دفن شده‌اندکه عبارتند از:
قبیله وی، جنازۀ او را از میدان جنگ خارج کرد و در روستایی در نُه کیلومتری غرب کربلا به خاک سپرد. این روستا امروزه به سبب وجود قبر او به «روستای حرّ» معروف است. بارگاه وی در ۳۷۰ ق به دستور عضدالدوله دیلمی ساخته شد و در ۹۱۴ ق شاه اسماعیل صفوی، پس از زیارت قبر وی، دستور تجدید بنای آن را صادر کرد.[۲۰]
در کنار اتوبان کنونی کربلا - بغداد، مزار باشکوهی است که متعلق به عون بن عبدالله است. بنا بر روایتی، وی همان عون بن عبدالله بن جعفر طیار فرزند زینب کبری(س) است که در روز عاشورا به شهادت رسید؛ امابنا به روایتی دیگر، این جا مزار عون بن عبد اللّٰه یکی از احفاد امام حسن مجتبی(ع) است و این صحیح‌تر به نظر می‌رسد؛ زیرا باید عون نیز در کنار سایر شهدا دفن شده باشد.
در اتوبان کربلا - بغداد، در فاصلۀ سی کیلومتری کربلا، درحومۀ شهرکی به نام مسیب مزار و مرقد طفلان مسلم قرار دارد
عالمان و سادات
از دیر باز به سبب قداست این مکان، دهها تن از عالمان و روحانیان و سادات در داخل و خارج حرم، به خاک سپرده شدند که برخی ازآنان قبر و نشان مشخصی دارند. از میان نوادگان ائمه(ع) می‌توان به محمد بن نبی بن کاظم علیه‌السلام، اخرس بن کاظم علیه‌السلام و سید احمد ابوهاشم از نوادگان امام موسی کاظم(ع) اشاره کرد. در میان علما نیز افرادی نظیر سید مرتضی، سید رضی، ابن فهد حلی، شیخ یوسف بحرانی، وحید بهبهانی سید کاظم رشتی شریف العلماء و محمدتقی شیرازی اشاره کرد.
قبور پادشاهان و رجال سیاسی
پادشاهان آل بویه
چند تن از پادشاهان آل بویه در صحن حرم امام حسین دفن شدهاند. در زمانهای پیشین، بقعه‌ای بر فراز قبر آنان وجود داشت که در ۱۲۶۸ ق تخریب شد.
پادشاهان و رجال قاجار
وی از پادشاهان قاجار است که فرمان مشروطیت را در ۱۳۲۴ ق صادر کرد و در همان‌سال از دنیا رفت. بر اساس وصیت‌اش او را در کربلا به خاک سپردند. قبر وی داخل رواق پادشاهان است.
محمد علی شاه فرزند مظفرالدین شاه از پادشاهان دورۀ قاجار و از مخالفان مشروطه است که به سبب به توپ بستن مجلس شورای ملی شهرت دارد. وی در ۱۳۴۱ ق از دنیا رفت و در کنار قبر پدرش دفن شد.
احمد شاه فرزند محمد علی شاه و آخرین پادشاه سلسله قاجار است که در دوران وی کودتای ۱۲۹۹ رضا خان به وقوع پیوست. او در ۱۳۴۸ ق از دنیا رفت و در کنار قبر پدرش به خاک سپرده شد.
میرزا تقی خان هزاوه‌ای مشهور به امیر کبیر، صدر اعظم معروف ناصرالدین شاه است که به دستور وی در ۱۲۹۸ ق در حمام فین کاشان به قتل رسید و در رواق پادشاهان به خاک سپرده شد. در کنار قبر وی فرزندش ساعد الملک و برادرش میزا حسین خان دفن شدهاند.
- معیر الممالک
دوستعلی خان معیر الممالک، رییس ضراب‌خانه و امور دارایی عصر ناصری، در داخل رواق دفن است. قبر او در اتاقی کوچک و آینه کاری شده قرار دارد.
- حاجی میرزا آغاسی
از وزیران عصر محمد شاه قاجار است. او را در رواق پادشاهان به خاک سپردند.
- ظل السلطان
ظل السلطان فرزند ناصرالدین شاه و حاکم اصفهان در عصر ناصری و مظفری است. قبر وی در رواق پادشاهان قرار دارد.
علاوه بر خاندان قاجار شاهزادگانی از هند نیز در حرم مدفونند که معروفترین آنها زاهدالدین شاه و سلطان برهان نظام شاه پسر سلطان احمد هندی است.
آثار تاریخی کربلا
همانطورکه در این فصل اشاره شد، کربلا شهری است با پیشینه درخشان تاریخی و فرهنگی و از زمانهای بسیار کهن آثار تاریخی زیادی را در خود جای داده است. امروزه، گرچه بسیاری از آنها از بین رفته‌اند، همان مقدار باقی مانده نشان از این سابقه تاریخی دارد.
قصرها و قلعه ها
- قلعه اخیضر
این قلعه در منطقهای به همین نام در بیست کیلومتری غرب شهر کربلا واقع است. تاریخ بنای آن به زمانهای کهن برمیگردد و در مورد بانیان آن اختلاف نظر وجود دارد. در داخل قلعه مسجد کوچکی وجود دارد و اطراف دیوارهای آن به صورت برج ساخته شده است.
- قلعه هندی
آقا محمد خان قاجار برای حفظ امنیت شهر کربلا قلعه مستحکم و حصاری استوار پیرامون شهر بنا کرد. این قلعه که در چهار کیلومتری شهر قرار دارد، با مرگ آقا محمد خان نیمه تمام ماند و مرحوم سید علی طباطبایی هزینه آن را از هندوستان تأمین کرد و آصف الدوله هندی نیز در ابتدای قرن سیزدهم هجری بر آن حجرهها و مکان‌هایی ساخت تا زائران کربلا بتوانند شب را در آن جا اقامت کنند. به همین مناسبت این قلعه به «قلعه هندی» معروف شد. مساحت آن به حدود سه هزار متر می‌رسد. این قلعه بارها و بارها زائران کربلا را که در مسیر این شهر دچار راه زنان و حرامیان میشدند پناه داده از خطر رهانید.
- قصر عطشان
زمان ساخت این قصر به عصر عباسی باز میگردد و در سی کیلومتری جنوب غربی کربلا واقع است. امروزه بخشی از دیوارها و طاقهای آن باقی مانده که با آجرهای بسیار محکم ساخته شدهاند. این دیوارها و طاقها به عنوان اسلحه خانه و یا پناهگاه برای زائران بود. گفتنی است قصرهایی چون ابن مقاتل و نیز دیوارهای شهر کربلا تا قرن چهاردهم هجری برپا بوده که امروزه تخریب گشته‌اند.
مقامها
در اطراف حرم امام حسین علیه‌السلام، در زمینهای معروف به جعفریات، قبه و زیارت گاهی وجود دارد که گفته میشود امام صادق علیه‌السلام هنگام زیارت امام حسین علیه‌السلام در آن مکان با آب نهر فرات غسل زیارت میکرد. این نقطه در ساحل غربی نهر علقمه قرار دارد و گنبد این مقام با کاشی مزین است.
- مقام حضرت مهدی(عج)
در سمت چپ نهر حسینیه کنونی، در ورودی کربلا و راه مقام امام صادق علیه‌السلام، بقعه و مقامی است که گنبد بلندی دارد. این بقعه به یاد و نام حضرت بقیة اللَّه بنا شده است.
در ابتدای قرن سیزدهم (۱۲۱۷ق) ابوطالب خان، جهانگرد معروف، به خیمه گاه یا مقام زین العابدین اشاره میکند که همسر آصف الدوله بنایی روی آن احداث کرده بود. این مقام ظاهراً در کنار بیمارستان امام حسین علیه‌السلام امروزی است و برخی آن را محل اصلی خیمه گاه می‌دانند.
مساجد کربلا
شهر کربلا بیش از یکصد مسجد دارد که معروفترین آنها عبارتند از: مسجد رأس الحسین(ع)، مسجد عمران بن شاهین، مسجد شهید ثانی، مسجد سردار حسن خان، مسجد ناصری، مسجد شهرستانی، مسجد حمیدیه، مسجد سید علی نقی طباطبائی، مسجد کبیس، مسجد شیخ یوسف بحرانی، مسجد شیخ خلف، مسجد اردبیلی‌ها، مسجد حاج نصر الله، مسجد خیمه‌گاه.
حسینیه‌های کربلا
با توجه به اینکه کربلا شهری زیارتی است و سالیانه صدها هزار مسلمان از سرتاسر کشورهای شیعه نشین برای زیارت به این شهر مقدس مشرف می‌شوند، از این رو بسیاری از مردم شهرهای گوناگون به ساختن حسینیه وزائرسرا پرداخته‌اند وتعداد حسینیه‌ها در این شهر به بیش از یکصد حسینیه می‌رسد که مهمترین آنها متعلق به ایرانیان است مانند: حسینیه تهرانی‌ها، اصفهانی‌ها، مازندرانی‌ها، قمی‌ها وآذربایجانی‌ها و دهها حسینیه دیگر که قسمت عمده این مراکز در سالهای اخیر منهدم و ویران شده است.
مدارس دینی کربلا
حوزه علمیه کربلا از حوزه‌های علمیه کهن و قدیمی شیعه است و از لحاظ اهمیت بعد از حوزه نجف اشرف می‌آید. مدارس مهم کربلا در طول تاریخ عبارتند از:
- مدرسه سردار حسن خان(۱۱۸۰ق)
شریف العلماء مازندرانی و سید جمال الدین اسد آبادی در این مدرسه حجره داشته‌اند. این مدرسه در سال ۱۹۹۱ میلادی توسط حکومت بعث تخریب شد.
- مدرسه سید مجاهد(۱۲۷۰ق)
این مدرسه در سال ۱۹۸۰ میلادی به بهانه توسعه اطراف حرمین توسط حکومت بعث تخریب شد.
- مدرسه صدر اعظم نوری(۱۲۶۸ق)
شیخ عبدالحسین تهرانی این مدرسه را با ثلث اموال امیر کبیر ساخت. این مدرسه در سال ۱۳۶۸ق. تخریب شد.
- مدرسه زینبیه(۱۲۷۶ق)
این مدرسه به دستور ناصر الدین شاه قاجار و به همت شیخ عبدالحسین تهرانی ساخته شد. این مدرسه نیز در سال ۱۳۶۸ق. تخریب شد.
- مدرسه هندیه کبری
- مدرسه بادکوبه(ترک)(۱۲۷۰ق)
این مدرسه را حاج بادکوبی تأسیس کرد و کتابخانه ارزشمندی داشت. این مدرسه نیز در سال ۱۹۸۰ میلادی تخریب شد.
- مدرسه بقعه(۱۲۸۹ق)
این مدرسه هم در سال ۱۹۸۰ میلادی تخریب شد.
- مدرسه سلیمیه(۱۲۵۰ق)
این مدرسه تا سال‌ها محل تدریس و تحصیل بود اما در سال ۱۹۹۱ میلادی، حکومت بعث آن را در اختیار خود گرفت.
- مدرسه مهدیه(۱۲۸۴ق)
بیشتر ساکنان این مدرسه را طلاب غیر عراقی تشکیل می‌دادند تا اینکه در سال ۱۹۹۱ میلادی، حکومت بعث آن را در اختیار خود گرفت.
- مدرسه میرزا کریم شیرازی(۱۲۸۷ق)
حکومت بعث در سال ۱۹۷۴ میلادی، پس از دستگیری شیخ عبدالزهراء کعبی مدرس این مدرسه، این مدرسه را نیز تحت اختیار خود قرار داد.
- مدرسه هندیه صغری(۱۳۰۰ق)
طلابی از هند و افغانستان در این مدرسه حجره دارند.
- مدرسه ابن فهد حلی
این مدرسه در کنار مزار ابن فهد حلی بنا شده است و تاکنون دو بار تجدید بنا شده است. این مدرسه اکنون فعال است و برنامه‌های درسی آنجا از طریق سایت مدرسه قابل دسترسی است
- مدرسه بروجردی(۱۳۸۰ق)
این مدرسه به دستورآیت الله العظمی بروجردی ساخته شده است. حکومت بعث در سال ۱۹۷۵ میلادی این مدرسه را تحت اختیار خود گرفت.
- مدرسه شریف العلماء
این مدرسه را حکومت بعث در سال ۱۹۸۳ میلادی تحت اختیار خود گرفت.
- مدرسه امام باقر(۱۳۸۱ق)
حکومت بعث در سال ۱۹۷۵ میلادی این مدرسه را تحت اختیار خود گرفت.
- مدرسه حسنیه(۱۳۸۸ق)
این مدرسه در سال ۱۴۱۱ق توسط حکومت بعث تخریب شد.
- مدرسه مازندرانی
شیخ محمد مهدی مازندرانی متوفای سال ۱۳۸۴ق، این مدرسه را تأسیس کرد. حکومت بعث در سال ۱۳۸۰ق.، این مدرسه را تحت اختیار خود گرفت.
- مدرسه خوئی(۱۳۹۵ق)
آیت الله العظمی خوئی این مدرسه را تأسیس کرد و حکومت بعث در سال ۱۴۱۳ق. این مدرسه را تحت اختیار خود گرفت.
- مدرسه خطیب(۱۳۷۵ق)
غیر از این مدارس، مدارس دیگری چون مدرسه احمدیه، مدرسه الکتاب و العتره، مدرسه پاکستانی‌ها، مدرسه جعفریه، مدرسه فیصلیه و مدرسه رضویه هست.[۲۱]
کتابخانه‌های کربلا
کتابخانه‌های عمومی
کتابخانه عمومی کربلا عبارتند از: کتابخانه جعفریه، کتابخانه سید الشهدا(ع)، کتابخانه عمومی مرکزی، کتابخانه ابوالفضل العباس(ع)، کتابخانه روضه حسینیه، کتابخانه سید علی اکبر حائری، کتابخانه مولی عبدالحمید فراهانی، کتابخانه رسول اعظم(ص)، کتابخانه نهضت اسلامی، کتابخانه حضرت زینب کبری(س)، کتابخانه قرآن کریم.
کتابخانه‌های خصوصی
کتابخانه‌های خصوصی کربلا عبارتند از: کتابخانه حرم مطهر امام حسین(ع)، کتابخانه سید نصر الله حائری، کتابخانه شیخ عبدالحسین تهرانی، کتابخانه سید عبدالحسین کلیدار آل طعمه، کتابخانه سید حسین قزوینی، کتابخانه سید محمد باقر حجه طباطبائی، کتابخانه شیخ احمد بن زین الدین حائری، کتابخانه شیخ محسن ابوالحب، کتابخانه شیخ محمد بن داود خطیب، کتابخانه سید مهدی حکیم شهرستانی، کتابخانه سید محسن جلالی کشمیری.
مراکز آموزش عالی
شخصیت‌های مهم
- نوری مالکی نخست وزیر سابق عراق
- ابراهیم جعفری وزیر خارجه عراق
جستارهای وابسته
پانویس
منابع
- طوسی، ابو جعفر، محمد بن حسن، الاستبصار فیما اختلف من الاخبار. تهران:دار الکتب الإسلامیة، ۱۳۹۰ ق.
- اصفهانی، ابوالفرج، الاغانی. بیروت:دار احیاء التراث العربی، ۱۴۱۵ق.
- الدمشقی، ابن کثیر، البدایة و النهایة. بیروت:دار الفکر، ۱۴۰۷ ق.
- فراهیدی، خلیل بن احمد، العین. قم: نشر هجرت، ۱۴۱۰ ق.
- ابن اثیر، الکامل فی التاریخ. بیروت:دار صادر-دار بیروت، ۱۳۸۵ ق.
- ابن طاووس٬ علی بن موسی،اللهوف علی قتلی الطفوف. مشهد: سازمان کتابخانه ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی، ۱۳۹۰متن کتاب
- المنتظم
- آل طعمه، سلمان هادی، تاریخ مرقد الحسین و العباس. بیروت:بی جا،۱۴۱۶ ق.
- آل طعمه، سلمان‌هادی، تراث کربلاء. بیروت: موسسه الاعلمی للمطبوعات، ۱۴۰۳ ق.
- صدر حاج سیدجوادی، احمد، دایرة المعارف تشیع. تهران: موسسه تحقیقات و نشر معارف اهل البیت(ع)، ۱۳۷۵.
- ادیب الملک مقدم مراغه‌ای، عبدالعلی، سفرنامه ادیب الملک به عتبات. تهران:دادجو، ۱۳۶۴ ش.
- جعفریان، رسول، صفویه در عرصه دین، فرهنگ و سیاست. تهران: پژوهشکده حوزه و دانشگاه، ۱۳۷۹ ش.
- الانصاری،رئوف محمد جمیل، عمارة کربلاء؛دراسه عمرانیة و تخطیطیة. دمشق : مؤسسة الصالحانی، ۲۰۰۵م.
- قمّی، ابن قولویه، ابو القاسم، جعفر بن محمد، کامل الزیارات. نجف اشرف:دار المرتضویة، ۱۳۹۸ق.
- ابن منظور، ابو الفضل، جمال الدین، محمد بن مکرم، لسان العرب. بیروت:دار الفکر للطباعة و النشر و التوزیع-دار صادر، ۱۴۱۴ق.
- حمودی، یاقوت، معجم البلدان. بیروت:دار صادر، ۱۹۹۵م.
- خلیلی، جعفر، موسوعة العتبات المقدسة. بیروت: مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، بی‌تا.متن کتاب
- نهضة الحسین
- ویکی شیعه.
