فرهنگ جامع فِرَق اسلامی

کتاب فرهنگ جامع فِرَق اسلامی اثر آیت الله سید حسن خمینی، یکی از کامل‌ترین فرهنگ‌نامه‌هایی است که تاکنون در زمینه فرق اسلامی به زبان فارسی تالیف و نگاشته شده است. این کتاب به عنوان بهترین کتاب سال در بیست و نهمین دوره جایزه کتاب سال جمهوری اسلامی برگزیده شد.

کتاب فرهنگ جامع فرق اسلامی، برپایه دست‌نوشته‌های مرحوم آیت ‌الله سیدمهدی روحانی است، که طی مراسمی در بنیاد ایران‌شناسی و با حضور مرحوم دکتر حسن حبیبی و تنی چند از اصحاب فرهنگ و با عنوان «فرهنگ جامع فرق اسلامی» رونمایی شد.

در این نشست، آیت الله سید حسن خمینی در سخنانی کوتاه، به تشریح روند تالیف اثر خود پرداخت و گفت: این اثر بر پایه یادداشت‌های آیت‌الله مرحوم سیدمهدی روحانی تالیف شده که به مدت سی سال در حوزه فرق اسلامی تحقیق و فیش‌برداری کرده بود.

ایشان درباره‌ محتوای کتاب و بخش‌های مختلف آن اظهار کرد: مجموعه تالیف‌شده مشتمل بر پنج بخش است که بخش اول آن دست نوشته‌های آیت‌الله روحانی است که من آن‌ها را بازنویسی کرده‌ام. بخش دوم مآخذی است که مرحوم روحانی به آنها اشاره کرده با این توضیح که آن مرحوم به تعداد اندکی منبع ارجاع داده بود و کثرت ارجاعات در اثر حاضر، در واقع کاری است که بعد از او به انجام رسیده است.

مولف کتاب فرهنگ جامع فِرَق اسلامی افزود: بخش سوم کتاب، پی‌نوشت‌های توضیحی است که همگی با ذکر منبع از افزوده‌های بعدی است. بخش چهارم نیز تراجم کسانی است که مرحوم روحانی یا خود من ضمن افزودن فرقه های جدید با ذکر منبع به نام آنها اشاره کرده‌ایم.

آیت الله سید حسن خمینی درباره بخش پنجم محتوای کتاب نیز، گفت: نام فرقه‌های جدیدی که در دست‌نوشته‌های مرحوم روحانی اثری از آن‌ها نیست، برای رعایت ترتیب الفبایی، در متن کتاب و در لابه‌لای مدخل‌های محروم روحانی آورده شده است. این فرقه‌ها با رنگ سبز و دیگر مدخل‌ها به رنگ مشکی نمایش داده شده است.

یادگار امام راحل اظهار کرد: طبیعی است که این اثر صرفا فرهنگ‌نامه‌ای است که توسط دو تن به رشته تحریر درآمده است و نگارش و پژوهش کامل در حوزه فرق اسلامی به گونه‌ای که بتوان آن‌ را دائره المعارف فرق نامید، محتاج کاری جمعی است که تالیفات محققان گرانقدر را می‌طلبد.

یادگار امام درباره شخصیت آیت ‌الله سیدمهدی روحانی اظهار کرد: ایشان انسانی شریف، کم‌ادعا، متدین و بامعلومات بسیار بودند. در کار علمی بسیار دقیق بودند و هیچ نکته‌ای را بدون ارجاع طرح نکرده‌اند. امانت در ارجاع درست یکی از درس‌هایی بود که من از آقای روحانی گرفته‌ام.

سید حسن خمینی درباره کار علمی در حوزه فرق اسلامی گفت: کار در حوزه فرق کار مشکلی است چون ظهور فرقه‌های مختلف، دلایل اجتماعی، سیاسی و دینی زیادی دارد که گاه به دلیل همین مسائل سیاسی، برخی از عقایدی که به برخی فرقه‌ها نسبت داده می شود، واقعیت ندارد.

گاه فرقی که با حکومت‌ها مشکل داشته‌اند، از سوی حاکمان با اتهام‌های اخلاقی مواجه شده‌اند و این درباره فرقه‌هایی که در خفا می‌زیستند بیشتر دیده می‌شود.

یادگار امام راحل اظهار کرد: فرقه در تعریف ما آن چیزی است که فرقه نویسان معتبر به عنوان فرقه می شناسند مثلا اخوان المسلمین در بیان فرقه نویسان، فرقه محسوب شده و در این اثر به عنوان یک مدخل در نظر گرفته شده است.

فرهنگ جامع فرق اسلامی در سه جلد گالینگور از سوی انتشارات موسسه روزنامه اطلاعات منتشر شده است که جلد سوم آن به منابع و فهارس اختصاص دارد.

همچنان که در مقدمه کتاب آمده است: این اثر زمینه پژوهش و تحقیق هشت ساله ای است که برای به ثمر رسیدن آن مولف محترم صدها عنوان کتاب، مقاله، تحقیق مختلف را مطالعه کرده است. ماحصل این تحقیق و پژوهش مجموعه سه جدی است که امروز در اختیار ما قرار دارد.

جلد اول این کتاب به معرفی فرقه اسلامی از حرف الف تا حرف سین پرداخته است و در جلد دوم فرق اسلامی از حرف شین تا حرف یاء معرف شده‌اند. جلد سوم نیز شامل فهرست‌های کتاب است که عبارتند از فهرست آیات، روایات عربی و فارسی، مکان‌ها، اعلام، فرقه‌ها، کتب و منابع است.

این کتاب که در چاپ چهارم به ویراست دوباره رسید، در مجموع 2519 فرقه را مورد بررسی قرار داده است که در مقایسه‌ای اولیه با دیگر کتب منتشر شده در این موضوع، به گستردگی تعداد فرق و مذاهب معرفی شده و نیز فعالیت و تلاش مولفین محترم در ارائه یک فرهنگ‌نامه جامع و علمی پی می بریم.