اِخْوان الصفاء و خُلّان الوفاء

نام نویسندگان مجموعه نوشته هایی است که به رسائل اخوان الصفا و خُلّان الوفا مشهور شده است. در تاریخ فرهنگ اسلامی، پدیده اخوان الصفا ، پدیده یگانه ای است، چرا که مجموعه نوشته هایی که با این عنوان منتشر شده طی قرن ها سرنوشت ویژه و مبهمی داشته که مهمترین این ابهام ها مربوط به نویسندگان آن بوده است و این سؤال که این گروه چه کسانی بوده اند و با چه هدفی این رسائل را که مجموعه دانش های عصر خودرا دارا می باشد، تدوین کرده اند، اذهان پژوهشگران شرقی و غربی را به خود معطوف داشته است. آنچه می توان از مجموعه امور استفاده کرد، آن است که این گروه به هر انگیزه ای که بوده نام خود را عمداً پنهان داشته اند. ایشان در بعضی از متون خود، در بیان علت این که خود را اخوان الصفا و خلّان الوفا نامیده اند، آورده اند: «کسانی که به دانش های برتر و هنر های برجسته دست یابند و به مرتبه ای برسند که در کار معیشت دنیایی، از دیگران بی نیاز شوند، درست خواهد بود که ایشان را اخوان الصفا بنامیم».

در برخی از آثار دیگر، ایشان علت پنهان شدن خود را چنین گوشزد می کنند که: «حوادث پس از رحلت پیامبر به ویژه واقعه کربلا سبب پنهان شدن برادران صفا و یاران وفا می باشد تا زمانی که خدا قیام نخستین، دومین و سومین ایشان را در اوقاتی که شایسته قیام است اجازه دهد».

اسماعیلیان خواسته اند مؤلف یا مؤلفان این رسائل را از قرامطه و اسماعیلیان بنامند ولی بر این امر شاهدی وجود ندارد. ضمن این که برخی، از نام هایی نظیر زید بن رفاعه کاتب، ابواحمد نهر جوری، عوقی و ابومحمد بن ابی بغل که از اصحاب قاضی ابوالحسن علی بن هارون زنجانی بوده اند، سخن گفته اند، ایشان بعضاً از جمله شیعیان دانسته شده اند. به هر حال به نظر می رسد تألیف این مجموعه باید توسط چند تن و در طول زمان های طولانی انجام پذیرفته باشد.

در میان این رسائل، 14 رساله درباره ریاضیات، 17 رساله در باب جسم طبیعی، 10 رساله در حوزه مباحث نفسانی عقلی و 11 رساله درباره قانون های الهی و شریعت های دینی است. در مجموع به نظر می رسد جریان اخوان الصفا جریانی عقل گرا و علم محور (در همان محدودة قرن چهارم) است که علیرغم گرایش های شیعی چندان اشارت مستقیم و هواداری خاص از مذهب به خصوصی ندارد. ایشان ضمن آن که بعضاً سنت های غیر اسلامی نظیر اعیاد غیر دینی را محترم داشته اند، به احکام شرعی و ضوابط دینی نیز پای بندی کامل نشان می داده اند. اخوان الصفا دارای جهان بینی تلفیقی که آمیخته ای از فرهنگ اسلامی و فلسفه یونانی است، می باشند، جهان بینی ای که احتمالاً نشو و نمای آن از ادیان موجود در منطقه بی بهره نبوده است. ایشان همواره بر این نکته تأکید دارند که هدفشان تزکیه نفس، تهذیب اخلاق و آماده شدن برای زندگی در جهان دیگر است.

در اواسط قرن چهارم هجری قمری جمعی از فلاسفة اسلام در بصره و بغداد انجمن هایی داشته و شریعت اسلام را با فلسفة یونانی تطبیق می نمودند. ایشان 52 رساله نوشته اند که به طبع رسیده است. بنابر ادعای ایشان، مجموعة رسائل متعلق به خود آنان می باشد.

علی اکبر دهخدا به نقل از «تتمه صوان الحکمة، ص64» نام این گروه را اصحاب اخوان الصفا ضبط کرده است.