|
|
| سطر ۱: |
سطر ۱: |
| − | {{نوشتار باکیفیت}}
| |
| − | {{دیگر کاربردها|گیلان}}
| |
| − |
| |
| − | {{coord|۳۷٫۲۷۷۴|N|۴۹٫۵۸۹۰|E|region:IR_type:adm1st|display=title}}
| |
| − | {{جعبه استان ایران
| |
| − | | نام استان = گیلان
| |
| − | | نقشه موقعیت = 2px-GilanAdminMapColored.jpg
| |
| − | | مرکز = [[رشت]]
| |
| − | | مختصات =
| |
| − | | عرض =
| |
| − | | طول =
| |
| − | | مساحت = ۱۴٬۰۴۴ کیلومتر مربع
| |
| − | | سال جمعیت = سرشماری {{عدد به فارسی|۱۳۹۰}}
| |
| − | | جمعیت = ۲٬۴۸۰٬۸۷۴<ref name="jamiat1 "/> نفر
| |
| − | | پراکندگی جمعیت = ۱۷۷ نفر در هر کیلومتر مربع
| |
| − | | شهرستان = ۱۶
| |
| − | | زبانها = اکثریت [[گیلکی]] و اقلیت [[تالشی]] <ref>[http://www.iranicaonline.org/articles/gilan-x GĪLĀN x. LANGUAGES]</ref>
| |
| − | | نماینده ولی فقیه = [[زین العابدین قربانی]]
| |
| − | | استاندار = [[محمدعلی نجفی (استاندار)|محمدعلی نجفی]]
| |
| − | }}
| |
| − |
| |
| | '''استان گیلان'''، از استانهای شمالی [[ایران]] به مرکزیت کلانشهر [[رشت]] است. دربارهٔ نام گیلان و معانی واژهٔ [[گیل]]، نظرات متفاوتی ابراز شده‌است. [[لغت‌نامه دهخدا]]، واژهٔ گیلان را برگرفته از «گیل»، به‌اضافهٔ پسوند مکان «ان»، به معنای محل سکونت گیلها دانسته و افزوده‌است که صورت این واژه در زبان پهلوی، گِلان (Gelan) و نزد [[یونان]]ی‌ها گِلای (Gelae) بوده‌است.<ref>{{یادکرد وب |نویسنده=|نشانی=http://www.loghatnaameh.org/dehkhodaworddetail-79b0f4bb84d345c996ed9307b93cef5c-fa.html |عنوان=گیلان |ناشر=لغت نامه دهخدا |تاریخ=|تاریخ بازبینی=۱۷ سپتامبر ۲۰۱۲ ۱۷ سپتامبر ۲۰۱۲| پیوند بایگانی = http://www.webcitation.org/6EZdUFeQH | تاریخ بایگانی = ۲۰ فوریه ۲۰۱۳}}</ref> | | '''استان گیلان'''، از استانهای شمالی [[ایران]] به مرکزیت کلانشهر [[رشت]] است. دربارهٔ نام گیلان و معانی واژهٔ [[گیل]]، نظرات متفاوتی ابراز شده‌است. [[لغت‌نامه دهخدا]]، واژهٔ گیلان را برگرفته از «گیل»، به‌اضافهٔ پسوند مکان «ان»، به معنای محل سکونت گیلها دانسته و افزوده‌است که صورت این واژه در زبان پهلوی، گِلان (Gelan) و نزد [[یونان]]ی‌ها گِلای (Gelae) بوده‌است.<ref>{{یادکرد وب |نویسنده=|نشانی=http://www.loghatnaameh.org/dehkhodaworddetail-79b0f4bb84d345c996ed9307b93cef5c-fa.html |عنوان=گیلان |ناشر=لغت نامه دهخدا |تاریخ=|تاریخ بازبینی=۱۷ سپتامبر ۲۰۱۲ ۱۷ سپتامبر ۲۰۱۲| پیوند بایگانی = http://www.webcitation.org/6EZdUFeQH | تاریخ بایگانی = ۲۰ فوریه ۲۰۱۳}}</ref> |
| | | | |
| سطر ۳۱: |
سطر ۱۰: |
| | | | |
| | سنت مقاومت در برابر اشغالگران موضوعی تکراری در نوشته‌های نویسندگان و تاریخ‌نگاران محلّی و ملی‌گرا می‌باشد (از جمله [[صادق هدایت]]، [[احمد کسروی]]، [[غلام حسین صادقی]]، [[محسن عزیزی]]). این‌ها گیلان را در طول تاریخ به گفته‌ی [[مینورسکی]] «پرچم‌دار ایران‌گرایی (ایرانیسم)» می‌دانند.<ref name="EIident"/> | | سنت مقاومت در برابر اشغالگران موضوعی تکراری در نوشته‌های نویسندگان و تاریخ‌نگاران محلّی و ملی‌گرا می‌باشد (از جمله [[صادق هدایت]]، [[احمد کسروی]]، [[غلام حسین صادقی]]، [[محسن عزیزی]]). این‌ها گیلان را در طول تاریخ به گفته‌ی [[مینورسکی]] «پرچم‌دار ایران‌گرایی (ایرانیسم)» می‌دانند.<ref name="EIident"/> |
| − |
| |
| − | == جغرافیا ==
| |
| − | {{اصلی|جغرافیای گیلان}}
| |
| − | ==== زمین‌شناسی ====
| |
| − | [[پرونده:3538463996 d081e0d8f7 o.jpg|چپ|بندانگشتی|200px| نمایی از قلهٔ [[سماموس]]، بلندترین نقطه گیلان از روستای حاجی آباد [[املش]].]]
| |
| − | گیلان انتهای غربی رشته کوه البرز و بخش غربی جلگه‌های حاشیه دریای خزر ایران را دربر می‌گیرد. دره عرضی عمیق [[سفیدرود]] بین منجیل و [[امامزادهٔ هاشم (رشت)|امامزاده هاشم]] کمربند کوهستانی را قطع می‌کند. در شمال غرب، ارتفاعات تالش به صورت حوضه‌ای پیوسته امتداد دارند و گیلان را از آذربایجان جدا می‌کنند. جز در انتهای شمالی در [[حیران]] واقع در انتهای دره [[آستاراچای]] که از ارتفاع ۱۶۰۰ متر فراتر نمی‌رود، ارتفاع همه آن مناطق بالای ۲۰۰۰ متر است و سه قله بالای ۳۰۰۰ متر [[بغرو داغ]] (۳۱۹۷ متر)، [[عجم داغ]] (۳۰۰۹ متر) و [[شاه معلم]] یا ماسوله داغ (۳۰۵۰ متر) دارد. در بخش شرقی و شمال شرقی آنها جریانهایی موازی به پایین به سوی دریا جریان دارد که منجر به الگویی شانه‌ای‌شکل می‌شود. البرز غربی خود در شرق دره سفیدرود پهن‌تر و پرپیچ‌وخم‌تر است و سه دامنه موازی دارد؛ نماینده جنوبی‌ترین و پست‌ترینشان در گیلان [[آسمانسرا کوه]] (۲۳۷۵ متر) در منطقه [[عمارلو]] ست؛ دامنه متوسط پیوسته‌تر است؛ از کوه [[درفک]] (۲۷۳۳ متر) تا کرم کوه (۳۳۸۹ متر) ادامه دارد، درحالی که دره عرضی [[پلرود]] کلاچای مشخصاً دامنه شمالی را به [[ناتشکوه]] (۲۳۸۷ متر) و کوه سمام یا [[سماموس]] (۳۶۸۹ متر) که بلندترین نقطه گیلان است تقسیم می‌کند. همه این کوهها ساختار زمین‌شناسی و تاریخ [[زمین‌ساختی]] بسیار پیچیده‌ای دارند که آنها را به مجموعه ساختاری مرکز ایران مربوط می‌کند. لرزه‌خیزی بالا گواه فعال بودن فرایند کوه‌سازی ست، [[زمین‌لرزه رودبار و منجیل (۱۳۶۹)|زلزله ۳۱ خرداد ۱۳۶۹]]، دو شهر [[منجیل]] و [[رودبار]] را تقریباً ویران کرد و حدود چهل هزار نفر را کشت و صدها روستا را تخریب کرد.<ref name="EIgeo"/>
| |
| − | [[پرونده:Dorfak.JPG|بندانگشتی|راست|200px|نمایی از قله [[درفک]]]]
| |
| − |
| |
| − | بیش از ۴۰ رودخانه در گیلان جریان دارند که مهمترین آنها [[سفیدرود (ایران)|سفیدرود]] است. دیگر رودهای مهم گیلان [[آستاراچای]]، [[کرگان‌رود]]، [[رود اسالم|اسالم]]، [[رود دیناچال|دیناچال]]، [[شیوه‌رود]]، [[عمل‌کنده]]، [[وزیرکنده]]، [[حسن‌کیاده]]، [[دهکا]]، [[چمخاله|رود چمخاله]]، [[کیان‌رود]] و [[رود پیله‌رود|پیله‌رود]] هستند.<ref>{{یادکرد وب |نویسنده=|نشانی=http://www.gecomuseum.com/index.php?option=com_content&task=view&id=23#_ftnref1 |عنوان=معرفی گیلان و میراث آن |ناشر=موزه میراث روستایی گیلان |تاریخ=|تاریخ بازبینی=۱۷ سپتامبر ۲۰۱۲| پیوند بایگانی = http://www.webcitation.org/6EZdZHS4L | تاریخ بایگانی = ۲۰ فوریه ۲۰۱۳}}</ref>
| |
| − | [[پرونده:Sahel anzali 1350.JPG|بندانگشتی|200px|ساحل انزلی در ۱۳۵۰]]
| |
| − | گرچه همه این کوهها مساحت بیشتری از جلگه‌ها دارند، ولی جلگه‌ها مهمترین ویژگی خاص استان هستند و واژه گیلان هم اغلب به مناطق جلگه‌ای یا خصوصاً به جلگه مرکزی اطلاق می‌شده‌است. این متوازی‌الاضلاع کم‌ارتفاع، با پهنای ۳۵ کیلومتر و طول ۹۰ کیلومتر، ناهمگن بوده قابل تقسیم به دو بخش اصلی است: دلتای [[سفیدرود]] در شرق و جلگه [[فومن]] در غرب. اولی تماماً توسط سفیدرود، رودی با دبی بالا (۴۵۰ میلیون متر مکعب به طور میانگین) و محتوای آبرفتی بالا ایجاد شده‌است. در بالای رود محتوای آبرفتی قدیمی غلیظ وجود دارد، ولی در پایین آن، شمال آستانه، رود اغلب دارای لای و گل می‌شود، و مسیرش از مسیر سابق شمال شرقیش که در زاویه برجسته دشت در دستک به دریا می‌پیوست عوض کرده و در حال حاضر به سوی شمال جریان یافته و دلتای زنده کوچکتری هنگام پیش رفتن به دریا بین [[زیباکنار]] و [[بندر کیاشهر]] می‌سازد. جلگه فومنات در غرب رسوبات آبرفتی دریایی و خطوط شنی ساحلی را با رسوبات فراوان ناشی از رودخانه‌های پرشمار سرازیر از ارتفاعات تالش می‌آمیزند. آنها مستقیماً به دریا نمی‌رسند، بلکه در [[تالاب انزلی]] یا یک خروجی به دریا جمع می‌شوند از لای ساحل شنی خط ساحلی جمع می‌شوند تالاب در نتیجه رسوبگذاری مستمراً در حال کوچک شدن و پست شدن بوده‌است. در مقابل، جریانات شمال تالش و شرق گیلان که حتی از پلرود هم پرآب‌ترند به اندازه کافی برای خنثی کردن عمل جریان ساحلی رونده بسوی شرق آبرفت نمی‌آورند، و نمی‌توانند جز یک روبان باریک منطقه کم‌ارتفاع تنها با پهنای چند کیلومتر بین آستارا و سفیدرود و در شرق [[قاسم آباد]] با پهنای حدود ۱۰ کیلومتر در دهانه [[پلرود|پلرود]] پیرامون [[کلاچای]] بسازند.<ref name="EIgeo">{{یادکرد دانشنامه |نام خانوادگی=Bazin|نام=Marcel |مقاله={{unicode|GĪLĀN i. GEOGRAPHY AND ETHNOGRAPHY}} |دانشنامه=[[دانشنامه ایرانیکا|Encyclopædia Iranica]] |نشانی=http://www.iranicaonline.org/articles/gilan-i-geography|ویراستاران=|ناشر=|سال=|زبان=en| پیوند بایگانی = http://www.webcitation.org/6EZda58vK | تاریخ بایگانی = 20 February 2013}}</ref>
| |
| − |
| |
| − | === آب و هوا ===
| |
| − | مناطق کم‌ارتفاع ساحل دریای خزر به دلیل وضعیت [[توپوگرافی|توپوگرافیکشان]]، دارای نوعی بسیار ویژه از [[آب و هوای هیرکانی]] هستند. کل استان گیلان متعلق به این منطقهٔ به طور خاص مرطوب و سبز است: جریانات جوی غالب شمالی-جنوبی، بر فراز دریا مرطوب شده، توسط مانع قوی البرز مجبور به بالارفتن شدید می‌شوند و نتیجتاً در همه سال به فراوانی بر جلگه و کوهپایه شمال غربی رشته کوه می‌بارند. نظام بارش در پاییز (سپتامبر تا دسامبر) وقتی که ناپایداری جوی در بالاترین نقطه خود است حداکثر شدیدی نشان می‌دهد، در زمستان و اوایل بهار متوسط است، در مه تا اوت کمترین مقدار را دارد (ولی عموماً به حد کافی زیاد هست تا بالاتر از حد ماههای خشک بماند). بارندگی متوسط سالانه بین ۱۲۰۰ تا ۱۸۰۰ میلیمتر در طول خط ساحلی متغیر است (۱۲۳۳ در آستارا، ۱۷۵۵ در انزلی)، در گوشه جنوب غربی جلگه به سوی یک منطقه شبه مرطوب کاهش می‌یابد (۱۰۸۶ در فومن و ۸۵۵ در [[شاندرمن]])، و در بخش پست‌تر کوهها دوباره به مقادیر خیلی زیاد تا ۱۵۰۰-۱۸۰۰ میلیمتر (۲۴۰۰ میلیمتر در دره بالای [[ماسال]]) می‌رسد. در طول دره سفیدرود، که هر بعدازظهر تابستانی باد شدید شمالی منجیل آن بر آن می‌وزد، کاهشی شدید منجر به منطقه شبه‌خشک مدیترانه‌ای مانند رودبار و منجیل می‌شود.<ref name="EIgeo">{{یادکرد دانشنامه |نام خانوادگی=Bazin|نام=Marcel |مقاله={{unicode|GĪLĀN i. GEOGRAPHY AND ETHNOGRAPHY}} |دانشنامه=[[دانشنامه ایرانیکا|Encyclopædia Iranica]] |نشانی=http://www.iranicaonline.org/articles/gilan-i-geography|ویراستاران=|ناشر=|سال=|زبان=en| پیوند بایگانی = http://www.webcitation.org/6EZda58vK | تاریخ بایگانی = 20 February 2013}}</ref>
| |
| − |
| |
| − | === گونه‌های گیاهی و جانوری ===
| |
| − | {{اصلی|طبیعت استان گیلان}}
| |
| − | {{همچنین ببینید|فهرست پرندگان گیلان|مناطق حفاظت شده استان گیلان}}
| |
| − | [[پرونده: Sarv-Harzevil-GLB-2012.jpg|چپ|بندانگشتی|چپ|200px|[[سرو هرزویل]]، در [[هرزویل]]، منجیل]]
| |
| − | [[پرونده:Ghaleye Rud Khan (40) 4.jpg|راست|بندانگشتی|200px|جنگل گیلان]]
| |
| − | دلیل پوشش گیاهی غنی گیلان ممتاز بودن اقلیم آن است. [[جنگلهای مختلط کاسپینی-هیرکانی|ناحیه رویشی هیرکانی]] مانند یک نوار سبز، حاشیه جنوبی دریای خزر و نیمرخ شمالی رشته کوه البرز را پوشانده‌است. این ناحیه رویشی به خاطر حاصلخیزی خاک، تغییرات دما و بارندگی‌های متعدد، حاوی گونه‌های گیاهی زیادی است. جنگلهای این ناحیه به صورت نسلی دست‌نخورده و سالم، کمربندی از درختان خزان‌کننده دوران سوم زمین‌شناسی را تشکیل می‌دهند. این جنگل‌ها که از آن به نام‌های جنگلهای مرطوب و یا خزری یاد می‌شود ارزشهای زیست‌محیطی و اقتصادی زیادی دارند و در زمره میراث طبیعی جهانی محسوب می‌شوند.<ref>{{یادکرد وب |نویسنده=|نشانی=http://www.frw.org.ir/CimayeManabeTabeeKeshvar/NavahiRooyeshiIran/pageid/44/language/fa-IR/Default.aspx |عنوان=نواحی رویشی ایران |ناشر=پایگاه اطلاع رسانی سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری |تاریخ=|تاریخ بازبینی=۲۶ سپتامبر ۲۰۱۲| پیوند بایگانی = http://www.webcitation.org/6EZdalnG3 | تاریخ بایگانی = ۲۰ فوریه ۲۰۱۳}}</ref>
| |
| − | این ناحیه بخشی از [[ناحیه رویشی اکسین - هیرکانی]] است که این ناحیه خود درون [[منطقه ارو-سیبری]] است. بعضی گونه‌های ناحیه اکسین-هیرکانی چون درخت [[آزاد (درخت)|آزاد]] بازمانده گونه های گیاهی فلورا ترشری هستند که پس از دوره های سرمای [[کواترنری]] جز در این منطقه در دیگر نقاط نابود شدند.<ref name="EIazad">{{یادکرد دانشنامه |نام خانوادگی=Bazin|نام=Marcel |مقاله={{unicode|ĀZĀD}} |دانشنامه=[[دانشنامه ایرانیکا|Encyclopædia Iranica]] |نشانی=http://www.iranicaonline.org/articles/azad-zelkova|ویراستاران=|ناشر=|سال=|زبان=en| پیوند بایگانی = http://www.webcitation.org/6EZdd7RPR | تاریخ بایگانی = 20 February 2013}}</ref>
| |
| − | این ناحیه نسبت به مناطق ارو-سیبری و حتی ناحیه رویشی اکسین - هیرکانی<ref group="یادداشت"> Euxino-Hyrcanian</ref> ویژگیهای خاصی دارد: [[مخروطیان]] تقریباً وجود ندارند، [[سرخدار]] تنک و تعداد زیادی از گونه‌های بومی که بازمانده گونه‌های گیاهی آرکو-ترشری هستند<ref group="یادداشت"> Arcto-Tertiary flora</ref> وجود دارند. بر حسب ارتفاع سه سطح جنگل قابل تمایزند: جنگلهای مخلوط هیرکانی، جنگلهای [[راش]] کوهی، و جنگلهای [[بلوط]] بلند کوهی و جنگلهای [[ممرز]]. جنگل هیرکانی که زمانی جلگه‌ها را می‌پوشاندند، اکنون بخش عظیمی از بخش اول کوهها تا ارتفاع ۱۰۰۰ متری را می‌پوشانند. این جنگل لایه دار است و لایه‌ای از درختان خیلی بلند مثل بلند مازو، درخت آزاد، و انجیلی و انواع رایجتر [[افرا]] و [[نارون]]؛ لایه‌ای از درختان کوچکتر مثل [[لیلکی]]، [[کلهو]]، و [[شبخسب]]، [[شمشاد]] در نقاط سایه دار و همه انواع درختان میوه وحشی؛ و یک زیربوته با بته‌هایی مثل جل، [[خاس]]، [[خزه]]، [[تاک وحشی|تاک وحشی]]، پیچک، و دیگر گیاهان خزنده دارد. کوههای با ارتفاع متوسط، حوزهٔ [[راش]] شرقی بلند، به همراه بلوط، [[نمدار]]، افرا و نارون است. سطح بالای کوهها بین ۱۸۰۰ تا ۲۲۰۰ متر باقیمانده دارای جنگل فقیرتر [[اوری (درخت)|اوری]] و ممرز است. مراتع قله‌ای اغلب جایگزین این جنگلهای بالاتر شده‌اند، بعضی هایشان در نقاط بلند یا شیبهای سرپوشیده خصوصیات [[گیاه خشکی‌زی|خشکی زی]] ویژه نشان می‌دهند. به اصطلاح جزیرهٔ مدیترانه‌ای پیرامون رودبار و منجیل به لحاظ پوشش گیاهی ویژهٔ طبیعی و کشاورزیش یعنی جنگلهای [[سرو]] بسیار تنک و درختان [[زیتون]]ش انگشت نماست.<ref name="EIgeo">{{یادکرد دانشنامه |نام خانوادگی=Bazin|نام=Marcel |مقاله={{unicode|GĪLĀN i. GEOGRAPHY AND ETHNOGRAPHY}} |دانشنامه=[[دانشنامه ایرانیکا|Encyclopædia Iranica]] |نشانی=http://www.iranicaonline.org/articles/gilan-i-geography|ویراستاران=|ناشر=|سال=|زبان=en| پیوند بایگانی = http://www.webcitation.org/6EZda58vK | تاریخ بایگانی = 20 February 2013}}</ref> [[سوسن چلچراغ]] در [[بخش عمارلو (گیلان)|عمارلوی]] [[رودبار]] از گونه‌های منحصر به قرد گیلان است.
| |
| − | [[پرونده:Anzali lagoon Barry Kent.jpg|بندانگشتی|200px|[[تالاب انزلی]]]]
| |
| − | [[تالاب انزلی]]، به دلیل گیاهان، جانوران و مورفولوژی و شکل بستر، ارتباط با دریا و رژیم رودها دارای محیط زیستی ویژه‌است. گیاهان تالاب به سه دسته غوطه ور، گیاهان شناور و گیاهان حاشیه‌ای تقسیم می‌شود. معروف ترین گیاه تالاب انزلی که شهرت جهانی دارد «[[لاله مردابی]]» است که تالاب را به این دلیل تالاب لاله مردابی می‌خوانند. [[حواصیل|حواصیل‌ها]]، [[اردکیان|اردک سانان]]، مرغابی سانان، [[کشیم شانه‌دار بزرگ]]، [[کشیم گردن سیاه|کشیم سیاه گردن]]، [[یلوه کوچک]]، [[کاکایی (پرنده)|کاکایی]] از پرندگان این تالابند که به دلیل تنوع زیستی بالا محلی مناسب برای مطالعه آنان است.<ref>{{یادکرد وب |نویسنده=|نشانی=http://www.mehrnews.com/fa/newsdetail.aspx?NewsID=1573388 |عنوان=اکوسیستم تالاب انزلی آلبوم بی‌نظیر طبیعت/ گونه‌های گیاهی تالاب انزلی|ناشر=خبرگزاری مهر |تاریخ=۱۳۹۱/۰۱/۲۲ |تاریخ بازبینی=۱۷ سپتامبر ۲۰۱۲| پیوند بایگانی = http://www.webcitation.org/6EZddolbH | تاریخ بایگانی = ۲۰ فوریه ۲۰۱۳}}</ref>
| |
| − |
| |
| − | ۹۴ گونه حمایت شده و در معرض خطر انقراض پرندگان در گیلان وجود دارد.<ref>{{یادکرد وب |نویسنده=|نشانی=http://www.mehrnews.com/fa/newsdetail.aspx?NewsID=1614553 |عنوان=تراژدی غم انگیز حیات وحش و زیستگاهها در گیلان |ناشر=خبرگزاری مهر |تاریخ=۱۳۹۱/۰۳/۰۹ |تاریخ بازبینی=۱۷ سپتامبر ۲۰۱۲| پیوند بایگانی = http://www.webcitation.org/6EZde2KP1 | تاریخ بایگانی = ۲۰ فوریه ۲۰۱۳}}</ref>
| |
| − | پوشش انبوه گیاهی گیلان زیستگاه گونه‌های وحشی چون [[پلنگ]]، [[آهو]] و [[بز کوهی]] بوده‌است اما امروزه به دلیل گسترش سلاح‌های غیرمجاز و افزیش شکار این گونه‌ها تا مرز انقراض پیش رفته‌اند. گیلان یکی از مهم ترین زیستگاههای [[مرال]] یا گاو کوهی، یکی از سه گونه گوزن موجود در ایران و بزرگترین گونه آن، است که در جنگلهای مناطق کوهستانی زندگی می‌کند. در چند سال اخیر با افزایش محیط بانی، تبلیغات و فرهنگ سازی مداوم از شیب کاهش جمعیت این گونه کاسته شده‌است. دیگر گونه منحصر به فرد و کمیاب در گیلان، [[سمندر باله دار جنوبی |سمندر باله دار جنوبی]] <ref group="یادداشت"> Southern Crested Newt</ref> است که اهمیت جهانی دارد.<ref>{{یادکرد وب |نویسنده=|نشانی=http://www.jamejamonline.ir/archnewstext.aspx?newsnum=100854477008 |عنوان=گیلان گنجینه گونه‌های حیات وحش |ناشر=جام جم آنلاین |تاریخ=یکشنبه ۲۷ شهریور ۱۳۹۰|تاریخ بازبینی=۱۷ سپتامبر ۲۰۱۲| پیوند بایگانی = http://www.webcitation.org/6EZdeEmZJ | تاریخ بایگانی = ۲۰ فوریه ۲۰۱۳}}</ref>
| |
| − | <gallery>
| |
| − | Gilan's Jungle 1.JPG
| |
| − | Gilan's Jungle 2.JPG
| |
| − | Gilan's Jungle 3.JPG
| |
| − | Gilan's Jungle 4.JPG
| |
| − | Gilan's Jungle 5.JPG
| |
| − | Gilan's Jungle 6.JPG
| |
| − | Gilan's Jungle 7.JPG
| |
| − | Gilan's Jungle 8.JPG
| |
| − | Gilan's Jungle 9.JPG
| |
| − | Gilan's Jungle 10.JPG
| |
| − | Gilan's Jungle 11.JPG
| |
| − | Gilan's Jungle 12.JPG
| |
| − | Gilan's Jungle 13.JPG
| |
| − | Gilan's Jungle 14.JPG
| |
| − | Gilan's Jungle 15.JPG
| |
| − | Gilan's Jungle 16.JPG
| |
| − | Gilan's Jungle 17.JPG
| |
| − | Gilan's Jungle 18.JPG
| |
| − | </gallery>
| |
| − |
| |
| | == تاریخ == | | == تاریخ == |
| | {{اصلی|تاریخ گیلان}} | | {{اصلی|تاریخ گیلان}} |
| سطر ۸۵: |
سطر ۱۵: |
| | === دوره باستانی === | | === دوره باستانی === |
| | {{اصلی|تاریخ گیلان در دوره باستان|مارلیک|تمدن املش}} | | {{اصلی|تاریخ گیلان در دوره باستان|مارلیک|تمدن املش}} |
| − | [[پرونده:Swastika iran.jpg|بندانگشتی|200px|راست|گردنبند ایرانی نماد [[صلیب شکسته]] که در [[تپه مارلیک]] [[گیلان]] پیدا شده]]
| |
| | با آغاز سدهٔ بیستم میلادی در حفاری‌های [[تپه مارلیک]] (که قدمتی ۳۰۰۰ ساله دارد) ظروف سفالین، مجسمه‌های کوچک از [[طلا]]، [[نقره]] و [[برنز]] و اسلحه‌های برنزی و آرامگاه پادشاهی از همان دوران به همراه مجموعهٔ قابل توجهی از [[جواهر]]ات کشف شد که طرز ساخت این اشیا و فراوانی [[طلا]] و [[نقره]] در این آثار باستانی، خبر از خبرگی سازندگان و ثروتمندی مردمان این سرزمین در گذشته می‌دهد.<ref name="marlik">{{یادکرد دانشنامه |نام خانوادگی=Abdi|نام= Kamyar|پیوند نویسنده=کامیار عبدی |پیوند نویسنده=|مقاله={{unicode|MĀRLIK}} |نشانی=http://www.iranicaonline.org/articles/marlik|دانشنامه=[[دانشنامه ایرانیکا|Encyclopædia Iranica]] |ویرایش=|ویراستاران= |ناشر=|سال=۲۰۱۲ |زبان=en| پیوند بایگانی = http://www.webcitation.org/6EZdeVEUq | تاریخ بایگانی = 20 February 2013}}</ref> | | با آغاز سدهٔ بیستم میلادی در حفاری‌های [[تپه مارلیک]] (که قدمتی ۳۰۰۰ ساله دارد) ظروف سفالین، مجسمه‌های کوچک از [[طلا]]، [[نقره]] و [[برنز]] و اسلحه‌های برنزی و آرامگاه پادشاهی از همان دوران به همراه مجموعهٔ قابل توجهی از [[جواهر]]ات کشف شد که طرز ساخت این اشیا و فراوانی [[طلا]] و [[نقره]] در این آثار باستانی، خبر از خبرگی سازندگان و ثروتمندی مردمان این سرزمین در گذشته می‌دهد.<ref name="marlik">{{یادکرد دانشنامه |نام خانوادگی=Abdi|نام= Kamyar|پیوند نویسنده=کامیار عبدی |پیوند نویسنده=|مقاله={{unicode|MĀRLIK}} |نشانی=http://www.iranicaonline.org/articles/marlik|دانشنامه=[[دانشنامه ایرانیکا|Encyclopædia Iranica]] |ویرایش=|ویراستاران= |ناشر=|سال=۲۰۱۲ |زبان=en| پیوند بایگانی = http://www.webcitation.org/6EZdeVEUq | تاریخ بایگانی = 20 February 2013}}</ref> |
| − | [[پرونده:Jame hayoolaye do sar va ghazal.jpg| |[[جام هیولای دوسر و غزال]]، [[موزه لوور]]|بندانگشتی|200px]]
| |
| | پیش از میلاد در کرانه [[دریای کاسپین]] اقوامی همچون [[کاسپی]]ها و [[کادوسیان|کادوسی‌ها]] و [[آماردها]] ساکن بوده‌اند.<ref name=cas>{{یادکرد دانشنامه |نام خانوادگی=Schmitt|نام=Rüdiger |پیوند نویسنده=رودیگر اشمیت|مقاله={{unicode|CASPIANS}} |نشانی=http://www.iranicaonline.org/articles/caspians-gk|دانشنامه=[[دانشنامه ایرانیکا|Encyclopædia Iranica]] |ویرایش=|ویراستاران=P. Bearman; Th. Bianquis; C.E. |ناشر=|سال=۲۰۱۲ |زبان=en| پیوند بایگانی = http://www.webcitation.org/6EZdeqhNA | تاریخ بایگانی = 20 February 2013}}</ref> کاسپیها در طول سواحل جنوب غربی دریای خزر زندگی می‌کردند. اینکه آیا آنها شمال یا جنوب رود کورا هم زندگی می‌کردند مشخص نیست. کاسپیها باید ایرانی یا شدیدا تحت تاثیر فرهنگ ایرانی باید دانسته شوند.<ref name=cas/> به نظر می‌رسد که [[گیل|گیلها]] (گیله مردان) که جنگجو ذکر شده‌اند، حدود قرن اول یا دوم قبل از میلاد، وارد ساحل جنوبی دریای خزر و غرب رود آماردوس (بعدها [[سفیدرود]]) شدند و همراه با [[دیلمیان]] در آنجا سکنی گزیدند. این دو نوعی گویش ایرانی شمال غربی تکلم می‌کردند که تا حد زیادی برای سایر فارسی زبانان قابل فهم نبود. آنها احتمالاً از منطقه [[داغستان]] آمده‌اند و جایگزین کادوسیان شده‌اند. متعاقباً از رود آماردوس هم گذشتند و به همراه دیلمیان جایگزین آماردیها شدند. از آنها هم مانند دیلمیان به عنوان مزدوران شاهان ساسانی نام برده شده ولی به نظر نمی‌رسد تحت فرمان مؤثر آنان درآمده باشند.<ref name="EIr Pre"/> شهر گیلها در نزدیکی دریا بود. کاسپیها خودشان ظاهراً به کوهها سوق داده شده بودند. سپس در شرق، کادوسیان می‌زیستند که ظاهراً با گیلها آمیخته بودند و از ساحل تا کوه سکنی داشتند. آماردیها در آمل اقامت داشتند.<ref name="histcam1"/><ref> | | پیش از میلاد در کرانه [[دریای کاسپین]] اقوامی همچون [[کاسپی]]ها و [[کادوسیان|کادوسی‌ها]] و [[آماردها]] ساکن بوده‌اند.<ref name=cas>{{یادکرد دانشنامه |نام خانوادگی=Schmitt|نام=Rüdiger |پیوند نویسنده=رودیگر اشمیت|مقاله={{unicode|CASPIANS}} |نشانی=http://www.iranicaonline.org/articles/caspians-gk|دانشنامه=[[دانشنامه ایرانیکا|Encyclopædia Iranica]] |ویرایش=|ویراستاران=P. Bearman; Th. Bianquis; C.E. |ناشر=|سال=۲۰۱۲ |زبان=en| پیوند بایگانی = http://www.webcitation.org/6EZdeqhNA | تاریخ بایگانی = 20 February 2013}}</ref> کاسپیها در طول سواحل جنوب غربی دریای خزر زندگی می‌کردند. اینکه آیا آنها شمال یا جنوب رود کورا هم زندگی می‌کردند مشخص نیست. کاسپیها باید ایرانی یا شدیدا تحت تاثیر فرهنگ ایرانی باید دانسته شوند.<ref name=cas/> به نظر می‌رسد که [[گیل|گیلها]] (گیله مردان) که جنگجو ذکر شده‌اند، حدود قرن اول یا دوم قبل از میلاد، وارد ساحل جنوبی دریای خزر و غرب رود آماردوس (بعدها [[سفیدرود]]) شدند و همراه با [[دیلمیان]] در آنجا سکنی گزیدند. این دو نوعی گویش ایرانی شمال غربی تکلم می‌کردند که تا حد زیادی برای سایر فارسی زبانان قابل فهم نبود. آنها احتمالاً از منطقه [[داغستان]] آمده‌اند و جایگزین کادوسیان شده‌اند. متعاقباً از رود آماردوس هم گذشتند و به همراه دیلمیان جایگزین آماردیها شدند. از آنها هم مانند دیلمیان به عنوان مزدوران شاهان ساسانی نام برده شده ولی به نظر نمی‌رسد تحت فرمان مؤثر آنان درآمده باشند.<ref name="EIr Pre"/> شهر گیلها در نزدیکی دریا بود. کاسپیها خودشان ظاهراً به کوهها سوق داده شده بودند. سپس در شرق، کادوسیان می‌زیستند که ظاهراً با گیلها آمیخته بودند و از ساحل تا کوه سکنی داشتند. آماردیها در آمل اقامت داشتند.<ref name="histcam1"/><ref> |
| | R.N. Frye, Ancient Central Asian History Notes,” Proceedings of the Second European Congress of Iranian Studies, (ISMEO, Rome), 185-90. Pg 188: "town of Amul on the Amu Darya and the Amul in Mazanderan, Iran, both of which may be traced back to the migration of an Iranian tribe called Amardi or Mardi "</ref> | | R.N. Frye, Ancient Central Asian History Notes,” Proceedings of the Second European Congress of Iranian Studies, (ISMEO, Rome), 185-90. Pg 188: "town of Amul on the Amu Darya and the Amul in Mazanderan, Iran, both of which may be traced back to the migration of an Iranian tribe called Amardi or Mardi "</ref> |
| سطر ۱۰۵: |
سطر ۳۳: |
| | | | |
| | ==== صفویه ==== | | ==== صفویه ==== |
| − | [[پرونده:Achasheikhzahed.jpg||راست|مقبره [[شیخ زاهد گیلانی]]، پدر همسر و استاد [[شیخ صفی الدین اردبیلی]] نیای بزرگ دودمان [[صفویان]]، در [[لاهیجان]]|200px|بندانگشتی]]
| |
| | {{اصلی|گیلان در دوره صفویه|کیاییان}} | | {{اصلی|گیلان در دوره صفویه|کیاییان}} |
| | در اواخر سده ۱۵ و اوایل سده ۱۶ میلادی، گیلان تحت سلطه اعضای دو خاندان محلی بود. از ۶۸-۱۳۶۷ میلادی [[امیر کیای ملاطی|علی کیا بن امیرکیای ملطی]]، یک رهبر علوی کنترل [[بیه پیش]] (به مرکزیت [[لاهیجان]]) را با پشتیبانی سادات [[مرعشیان|مرعشی]] حاکم در [[مازندران]] به دست گرفت. او و [[کیاییان|جانشینانش]] خود را در لاهیجان مستقر ساختند و بر همه شرق گیلان تا اوایل عصر صفوی حکم راندند. خاندان شیعه زیدی [[کیاییان|امیرکیایی]]، خانواده‌ای از نسبتاً نوپادشاهان، بود، گرچه حتی یکی از اعضای آن هم در داشتن ادعای اصل و نسب ساسانی شک نداشت. در [[بیه پس]] (به مرکزیت [[فومن]]؛ و بعداً [[رشت]])، یک منطقه [[سنی]]، خاندان سنی [[شفیعیان|شفیعی]] اسحاقوندی از نیمه قرن سیزدهم به قدرت رسید. این خاندان که مقرش فومن بود، تدریجاً همهٔ غرب گیلان را تصرف کرد. این خاندان اصل و نسبش را به پادشاهان [[ساسانی]] و پیش از آن می‌رساند، و در همان زمان، ادعای تبار از [[اسحاق]] نبی می‌کرد.<ref name="EIr Pre">{{یادکرد دانشنامه |نام خانوادگی=Madelung|نام=Wilferd |پیوند نویسنده=ویلفرد مادلونگ|مقاله={{unicode|GĪLĀN iv. History in the Early Islamic Period}} |نشانی=http://www.iranicaonline.org/articles/gilan-iv|دانشنامه=[[دانشنامه ایرانیکا|Encyclopædia Iranica]] |ویرایش=|ویراستاران=P. Bearman; Th. Bianquis; C.E. |ناشر=|سال=۲۰۱۲ |زبان=en| پیوند بایگانی = http://www.webcitation.org/6EZdgD4KI | تاریخ بایگانی = 20 February 2013}}</ref> [[شاه اسماعیل صفوی]] شش سال (و به گفته لاهیجی هشت سال) در گیلان ماند، قبل از این که فروپاشی امپراطوری [[آق قویونلو]]، که به او فرصتی که دنبال اش بود تا تخت پادشاهی ایران را در سال ۹۰۵ شمسی تصاحب کند را داد. اسماعیل از ماندن نزد امیره اسحاق، حاکم بیه پس، که توسط مشاوران برای او تعیین شده بود اجتناب کرد، احتمالاً به خاطر این که نمی‌توانست به یک سنی اعتماد کند. به هر حال، او به آسانی، دعوت حاکم عالی مقام وقت گیلان، [[کارکیا میرزا علی]] شیعه از لاهیجان را، که با آق قویونلو بارها جنگیده بود، پذیرفت. هر دو خاندان توسط [[شاه عباس صفوی]] از بین رفتند و گیلان تحت فرمان حکام منصوب دولت مرکزی در آمد. شاه تمام گیلان را به ملک شخصی خود تبدیل کرد.<ref name="EIrsaf">{{یادکرد دانشنامه |نام خانوادگی=Kasheff|نام=Manouchehr |مقاله={{unicode|GĪLĀN v. History under the Safavids}} |نشانی=http://www.iranicaonline.org/articles/gilan-v|دانشنامه=[[دانشنامه ایرانیکا|Encyclopædia Iranica]] |ویرایش=|ویراستاران= |ناشر=|سال=۲۰۱۲ |زبان=en| پیوند بایگانی = http://www.webcitation.org/6EZdhyXJ0 | تاریخ بایگانی = 20 February 2013}}</ref> | | در اواخر سده ۱۵ و اوایل سده ۱۶ میلادی، گیلان تحت سلطه اعضای دو خاندان محلی بود. از ۶۸-۱۳۶۷ میلادی [[امیر کیای ملاطی|علی کیا بن امیرکیای ملطی]]، یک رهبر علوی کنترل [[بیه پیش]] (به مرکزیت [[لاهیجان]]) را با پشتیبانی سادات [[مرعشیان|مرعشی]] حاکم در [[مازندران]] به دست گرفت. او و [[کیاییان|جانشینانش]] خود را در لاهیجان مستقر ساختند و بر همه شرق گیلان تا اوایل عصر صفوی حکم راندند. خاندان شیعه زیدی [[کیاییان|امیرکیایی]]، خانواده‌ای از نسبتاً نوپادشاهان، بود، گرچه حتی یکی از اعضای آن هم در داشتن ادعای اصل و نسب ساسانی شک نداشت. در [[بیه پس]] (به مرکزیت [[فومن]]؛ و بعداً [[رشت]])، یک منطقه [[سنی]]، خاندان سنی [[شفیعیان|شفیعی]] اسحاقوندی از نیمه قرن سیزدهم به قدرت رسید. این خاندان که مقرش فومن بود، تدریجاً همهٔ غرب گیلان را تصرف کرد. این خاندان اصل و نسبش را به پادشاهان [[ساسانی]] و پیش از آن می‌رساند، و در همان زمان، ادعای تبار از [[اسحاق]] نبی می‌کرد.<ref name="EIr Pre">{{یادکرد دانشنامه |نام خانوادگی=Madelung|نام=Wilferd |پیوند نویسنده=ویلفرد مادلونگ|مقاله={{unicode|GĪLĀN iv. History in the Early Islamic Period}} |نشانی=http://www.iranicaonline.org/articles/gilan-iv|دانشنامه=[[دانشنامه ایرانیکا|Encyclopædia Iranica]] |ویرایش=|ویراستاران=P. Bearman; Th. Bianquis; C.E. |ناشر=|سال=۲۰۱۲ |زبان=en| پیوند بایگانی = http://www.webcitation.org/6EZdgD4KI | تاریخ بایگانی = 20 February 2013}}</ref> [[شاه اسماعیل صفوی]] شش سال (و به گفته لاهیجی هشت سال) در گیلان ماند، قبل از این که فروپاشی امپراطوری [[آق قویونلو]]، که به او فرصتی که دنبال اش بود تا تخت پادشاهی ایران را در سال ۹۰۵ شمسی تصاحب کند را داد. اسماعیل از ماندن نزد امیره اسحاق، حاکم بیه پس، که توسط مشاوران برای او تعیین شده بود اجتناب کرد، احتمالاً به خاطر این که نمی‌توانست به یک سنی اعتماد کند. به هر حال، او به آسانی، دعوت حاکم عالی مقام وقت گیلان، [[کارکیا میرزا علی]] شیعه از لاهیجان را، که با آق قویونلو بارها جنگیده بود، پذیرفت. هر دو خاندان توسط [[شاه عباس صفوی]] از بین رفتند و گیلان تحت فرمان حکام منصوب دولت مرکزی در آمد. شاه تمام گیلان را به ملک شخصی خود تبدیل کرد.<ref name="EIrsaf">{{یادکرد دانشنامه |نام خانوادگی=Kasheff|نام=Manouchehr |مقاله={{unicode|GĪLĀN v. History under the Safavids}} |نشانی=http://www.iranicaonline.org/articles/gilan-v|دانشنامه=[[دانشنامه ایرانیکا|Encyclopædia Iranica]] |ویرایش=|ویراستاران= |ناشر=|سال=۲۰۱۲ |زبان=en| پیوند بایگانی = http://www.webcitation.org/6EZdhyXJ0 | تاریخ بایگانی = 20 February 2013}}</ref> |
| − |
| |
| − | پیش از صفویه آثار مکتوب بر جای مانده از گیلانیان به زبان فارسی انگشت شمار است زیرا مراکز آموزشی که این زبان را آموزش دهند یا ولی نعمتانی که مشوق آن باشند وجود نداشت. گیلان در دورهٔ صفویه با نقاط دیگر ایران ارتباط گسترده‌تری یافت که منجر به نگارش بیشتر کتب فارسی نویسندگان و دانشمندان گیلانی شد.<ref name="سمیعی">{{یادکرد
| |
| − | نام خانوادگی=سمیعی (گیلانی)
| |
| − | |نام=احمد
| |
| − | |پیوند نویسنده=احمد سمیعی گیلانی
| |
| − | |مقاله=سهم گیلانیان در زبان و ادب فارسی
| |
| − | |ترجمه=
| |
| − | |ژورنال=
| |
| − | |نشریه=
| |
| − | |تاریخ=۳۰ آذر تا ۳ دی ۱۳۸۳
| |
| − | |دوره=دوره
| |
| − | |سری=دومین همایش ملی ایران شناسی
| |
| − | |ناشر=[[بنیاد ایران شناسی]]
| |
| − | |پیوند=http://www.irane7000saale.com/pdf-Iran-7000/Bonyad-IranShenasi/2nd-Iranology-Hamayesh/ADABIAT-Iran/Gilan-Persian-Irane7000saale-com.pdf
| |
| − | | پیوند بایگانی = http://www.webcitation.org/6EZdiKKCY | تاریخ بایگانی = ۲۰ فوریه ۲۰۱۳}}</ref>
| |
| − | [[پرونده:Giv fights Lahhak and Farshidvard LACMA M.75.24.jpg|بندانگشتی|جنگ گیو با لهاک و فرشیدورد، در [[شاهنامهٔ فردوسی]] چاپ گیلان، ۱۴۹۴ میلادی. نگهداری شده در [[موزه هنر شهرستان لس آنجلس]]]]
| |
| − |
| |
| | ==== قرن هیجدهم ==== | | ==== قرن هیجدهم ==== |
| | افول صفویان و انقراض آنان در سال ۱۷۲۲، منجر به یک حالت آشوب در کشور شد. مناطق شمالی کشور نسبت به تاثیر و اشغال خارجی آسیب پذیر شد. اولین تلاشها توسط [[روسیه تزاری]] برای تسلط بر دریای خزر و استانهای ایرانی گیلان، مازندران، استرآباد و آذربایجان در همین زمان شروع شد. این قرن پرآشوب ظهور سه رهبر قدرتمند ایلی را به خود دید، [[نادر شاه افشار]]، [[کریم خان زند]] و [[آغا محمد خان قاجار]]. طی بیشتر این دوره، گیلان توسط فرمانروایان محلی از بازماندگان اسحاقیه و خصوصاً امیره دباج فومن و بیه پس با کمک حکام شهرها و بخش‌ها که آنها هم از خاندانهای محلی بودند اداره می‌شد که یا به طور مستقل حکم می راندند یا استقلال نسبیشان را با پرداخت خراج به چهره‌های نوظهور فوق الذکر و فرمانداران کل منتصب آنان تضمین می‌کردند. تقسیم گیلان به دو بخش در این دوره هم ادامه یافت. در این دوره تعدادی فرماندار کل هم توسط نادرشاه، کریم خان و آغا محمد خان برای گیلان منصوب شدند ولی دوره آنها عمدتاً کوتاه بود. طی دوره نادرشاه، فرمانروایان گیلان خراج اختصاص یافته به‌استان را به فرمانداران کل یا خزانه مرکزی می‌فرستادند. به هرحال مالیات‌گیری منجر به دو شورش عمده شد. در هرج و مرج پس از قتل نادر شاه، قلمرو او به دست سران ایلی افتاد. در گیلان، آقا جمال فومنی (از بازماندگان [[امیره دباج]]، و فرزند آقا کمال که در دوره شاه سلطان حسین فرمانروای گیلان بود) همراه با آقا صافی حکومت مرکزی را شکست دادند و حکومت استان را از رشت به دست گرفتند. آقا جمال در ۱۷۵۳ در نتیجه یک عداوت قدیمی توسط آقا هادی شفتی در [[شفت]] کشته شد. آقا هادی با کمک میرزا ذکی حاکم گسکر برای ۴ ماه بر گیلان حکومت کرد. | | افول صفویان و انقراض آنان در سال ۱۷۲۲، منجر به یک حالت آشوب در کشور شد. مناطق شمالی کشور نسبت به تاثیر و اشغال خارجی آسیب پذیر شد. اولین تلاشها توسط [[روسیه تزاری]] برای تسلط بر دریای خزر و استانهای ایرانی گیلان، مازندران، استرآباد و آذربایجان در همین زمان شروع شد. این قرن پرآشوب ظهور سه رهبر قدرتمند ایلی را به خود دید، [[نادر شاه افشار]]، [[کریم خان زند]] و [[آغا محمد خان قاجار]]. طی بیشتر این دوره، گیلان توسط فرمانروایان محلی از بازماندگان اسحاقیه و خصوصاً امیره دباج فومن و بیه پس با کمک حکام شهرها و بخش‌ها که آنها هم از خاندانهای محلی بودند اداره می‌شد که یا به طور مستقل حکم می راندند یا استقلال نسبیشان را با پرداخت خراج به چهره‌های نوظهور فوق الذکر و فرمانداران کل منتصب آنان تضمین می‌کردند. تقسیم گیلان به دو بخش در این دوره هم ادامه یافت. در این دوره تعدادی فرماندار کل هم توسط نادرشاه، کریم خان و آغا محمد خان برای گیلان منصوب شدند ولی دوره آنها عمدتاً کوتاه بود. طی دوره نادرشاه، فرمانروایان گیلان خراج اختصاص یافته به‌استان را به فرمانداران کل یا خزانه مرکزی می‌فرستادند. به هرحال مالیات‌گیری منجر به دو شورش عمده شد. در هرج و مرج پس از قتل نادر شاه، قلمرو او به دست سران ایلی افتاد. در گیلان، آقا جمال فومنی (از بازماندگان [[امیره دباج]]، و فرزند آقا کمال که در دوره شاه سلطان حسین فرمانروای گیلان بود) همراه با آقا صافی حکومت مرکزی را شکست دادند و حکومت استان را از رشت به دست گرفتند. آقا جمال در ۱۷۵۳ در نتیجه یک عداوت قدیمی توسط آقا هادی شفتی در [[شفت]] کشته شد. آقا هادی با کمک میرزا ذکی حاکم گسکر برای ۴ ماه بر گیلان حکومت کرد. |
| − | [[پرونده:Herman Moll.North Persia, Caspian Sea, part of Independent Tartary.jpg|راست|بندانگشتی|200px|گیلان در ۱۷۳۶، از نقشه هرمان مول]]
| |
| | او در یک حمله ناگهانی توسط سران قاجار دستگیر و اعدام شد. آنها [[هدایت الله خان فومنی|هدایت الله]]، فرزند جوان آقا جمال را به فرمانروایی رشت منصوب کردند. پس از رسیدن کریم خان به قدرت هدایت الله خان به تهران فرستاده شد و یک حامی کریمخان در ۱۷۶۰ جایگزین او شد. ولی وقتی کریمخان در یک کارزار نظامی در آذربایجان بود هدایت الله خان به گیلان گریخت و دوباره به مقام فرمانروایی گیلان رسید. بعد از مدتی جنگ و گریز، کریمخان نهایتاً او را ۱۷۶۷ به فرمانروایی گیلان منصوب کرد و دختر او را به عقد پسرش ابوالفتح خان درآورد. هدایت الله خان توانست شبه-استقلال گیلان را تا رسیدن آغا محمد خان به قدرت در دهه ۱۷۷۰ حفظ کند. در ۱۷۷۳ او سعی کرد حمایت روسها را کسب کند و وقتی موفق نشد در ۱۷۷۹ به فتحعلی خان خان [[خانات قبه]] برای کمک روی آورد. علاقه هدایت الله خان به حفظ حدی از استقلال باعث شد او در آخرین تلاش برای مقاومت علیه حاکمیت در حال ظهور قاجار دوباره از روسها تقاضای حفاظت کند. گرچه نپذیرفتن تقاضای روسها برای الحاق بندر انزلی منجر شد روسها آغا محمد خان را تحریک کنند که گیلان را فتح کند. مصطفی خان دولو با ۶۰۰۰ سرباز به رشت حمله کرد و هدایت الله خان را شکست داد. وقتی او در یک کشتی روسی پناه گرفت، روسها او را به آقا علی تنها بازمانده خاندان آقا رفیع شفتی که همگی توسط هدایت الله کشته شده بودند تحویل دادند. او توسط آقا علی اعدام شد. گیلان تحت فرمانروایی هدایت الله که تجارت خارجی را با جذب شمار زیادی از ارامنه، روسها، یهودیان و هندیان به رشت حمایت می‌کرد پیشرفت کرد. آنها در کاروانسراهای جداگانه می‌زیستند و تجارت می‌کردند. او با حکمرانی در یکی از بارونق‌ترین ایالات ایران با یک درامد سالانه قابل توجه (حدود ۲۰۰ هزار پاوند) در یک دوره طولانی ثروت زیادی به دست آورد و با سخاوتمندی زیست. او خراج بزرگی از [[ابریشم]] و طلا به حاکمان از محمدحسن خان تا کریمخان و آغامحمدخان می‌فرستاد. او درباری درخشان و با مبلمان عالی و شرابهای قوی و بردگان گرجی، و یک ارتش حقوق بگیر از ۱۵ هزار مرد داشت که می‌توانست ده هزار نیروی ایالتی هم بدان بیفزاید. او علاوه بر در آمد سرشار از تولیدات محلی خصوصاً ابریشم، از مالیات ثابت سرانه بر جامعه بزرگ ارمنی و نیز از تجارت با روسها که یک پست تجاری مستحکم در انزلی داشتند کسب می‌کرد.<ref name="EIr18">{{یادکرد دانشنامه |نام خانوادگی=Rezazadeh Langaroudi|نام= Reza|پیوند نویسنده=رضا رضازاده لنگرودی|مقاله={{unicode|GĪLĀN vi. History in the 18th century}} |نشانی=http://www.iranicaonline.org/articles/gilan-vi|دانشنامه=[[دانشنامه ایرانیکا|Encyclopædia Iranica]] |ویرایش=|ویراستاران= |ناشر=|سال=۲۰۱۲ |زبان=en| پیوند بایگانی = http://www.webcitation.org/6EZdiovb5 | تاریخ بایگانی = 20 February 2013}}</ref> | | او در یک حمله ناگهانی توسط سران قاجار دستگیر و اعدام شد. آنها [[هدایت الله خان فومنی|هدایت الله]]، فرزند جوان آقا جمال را به فرمانروایی رشت منصوب کردند. پس از رسیدن کریم خان به قدرت هدایت الله خان به تهران فرستاده شد و یک حامی کریمخان در ۱۷۶۰ جایگزین او شد. ولی وقتی کریمخان در یک کارزار نظامی در آذربایجان بود هدایت الله خان به گیلان گریخت و دوباره به مقام فرمانروایی گیلان رسید. بعد از مدتی جنگ و گریز، کریمخان نهایتاً او را ۱۷۶۷ به فرمانروایی گیلان منصوب کرد و دختر او را به عقد پسرش ابوالفتح خان درآورد. هدایت الله خان توانست شبه-استقلال گیلان را تا رسیدن آغا محمد خان به قدرت در دهه ۱۷۷۰ حفظ کند. در ۱۷۷۳ او سعی کرد حمایت روسها را کسب کند و وقتی موفق نشد در ۱۷۷۹ به فتحعلی خان خان [[خانات قبه]] برای کمک روی آورد. علاقه هدایت الله خان به حفظ حدی از استقلال باعث شد او در آخرین تلاش برای مقاومت علیه حاکمیت در حال ظهور قاجار دوباره از روسها تقاضای حفاظت کند. گرچه نپذیرفتن تقاضای روسها برای الحاق بندر انزلی منجر شد روسها آغا محمد خان را تحریک کنند که گیلان را فتح کند. مصطفی خان دولو با ۶۰۰۰ سرباز به رشت حمله کرد و هدایت الله خان را شکست داد. وقتی او در یک کشتی روسی پناه گرفت، روسها او را به آقا علی تنها بازمانده خاندان آقا رفیع شفتی که همگی توسط هدایت الله کشته شده بودند تحویل دادند. او توسط آقا علی اعدام شد. گیلان تحت فرمانروایی هدایت الله که تجارت خارجی را با جذب شمار زیادی از ارامنه، روسها، یهودیان و هندیان به رشت حمایت می‌کرد پیشرفت کرد. آنها در کاروانسراهای جداگانه می‌زیستند و تجارت می‌کردند. او با حکمرانی در یکی از بارونق‌ترین ایالات ایران با یک درامد سالانه قابل توجه (حدود ۲۰۰ هزار پاوند) در یک دوره طولانی ثروت زیادی به دست آورد و با سخاوتمندی زیست. او خراج بزرگی از [[ابریشم]] و طلا به حاکمان از محمدحسن خان تا کریمخان و آغامحمدخان می‌فرستاد. او درباری درخشان و با مبلمان عالی و شرابهای قوی و بردگان گرجی، و یک ارتش حقوق بگیر از ۱۵ هزار مرد داشت که می‌توانست ده هزار نیروی ایالتی هم بدان بیفزاید. او علاوه بر در آمد سرشار از تولیدات محلی خصوصاً ابریشم، از مالیات ثابت سرانه بر جامعه بزرگ ارمنی و نیز از تجارت با روسها که یک پست تجاری مستحکم در انزلی داشتند کسب می‌کرد.<ref name="EIr18">{{یادکرد دانشنامه |نام خانوادگی=Rezazadeh Langaroudi|نام= Reza|پیوند نویسنده=رضا رضازاده لنگرودی|مقاله={{unicode|GĪLĀN vi. History in the 18th century}} |نشانی=http://www.iranicaonline.org/articles/gilan-vi|دانشنامه=[[دانشنامه ایرانیکا|Encyclopædia Iranica]] |ویرایش=|ویراستاران= |ناشر=|سال=۲۰۱۲ |زبان=en| پیوند بایگانی = http://www.webcitation.org/6EZdiovb5 | تاریخ بایگانی = 20 February 2013}}</ref> |
| | | | |
| | ==== قرن نوزدهم ==== | | ==== قرن نوزدهم ==== |
| − | [[پرونده:John Pinkerton. Map of Persia. 1818.H. Ghilan.jpg|بندانگشتی|200px|چپ|گیلان در نقشهٔ شمال ایران در سال ۱۸۰۸، از اطلس نوی [[:w:en:John|Pinkerton پینکرتن]]]]
| |
| | {{اصلی|تاریخ گیلان در قرن نوزدهم}} | | {{اصلی|تاریخ گیلان در قرن نوزدهم}} |
| | در قرن نوزده در اثر منافع استعماری روسیه و بریتانیا، ایران دچار تغییرات عمده سیاسی اقتصادی و اجتماعی شد. گیلان در حوزهٔ تأثیرات روسیه بود و ارتباطات فزاینده با این کشور منجر به تحولات عمده‌ای در قرن نوزده و اوایل قرن بیستم در این منطقه شد. از جمله تجارت خارجی افزایش یافت، حمل و نقل دریایی و اثر آن بر واردات و صادرات و مصرف زیاد شد که رفاه در ایالت گیلان را افزایش داد. نتیجتاً راه ارتباطی بین تهران به انزلی از طریق قزوین و رشت منجر به افزایش عبور مسافرین به اروپا از خط انزلی–باکو شد. قرن نوزدهم در گیلان با ادامه یافتن حکمرانی خاندانهای محلی دو بخش بیه پیش و بیه پس شروع شد. ولی تدریجاً این وضعیت در نیمه دوم قرن تغییر کرد و افزایش تجارت خارجی و توسعه سریع حمل و نقل در خزر و سیل مسافر و بار در راه ترانزیتی تهران-انزلی عوامل عمدهٔ مؤثر در جدابودن ایالت را از بین برد و آن را به مدار اقتصاد نوظهور جهانی و قدرت مرکزی آورد. گیلان با تبدیل شدن به مرکز تماس سیاسی اقتصادی و اجتماعی با غرب در واپسین دهه‌های قرن نوزده، به میدانی برای شماری از جنبش‌های شورشی مهم رادیکال در دوره ۱۹۰۵ تا ۱۹۲۱ تبدیل شد. قاجاریان موفق شدند بر آشوب قرن هجده با ایجاد امنیت نسبی و کنترل بر ایالات فائق آیند. دو مجموعهٔ موقت و ثابت، دستگاه دولتی ایالت را تشکیل می‌داد. یکی فرماندار کل و وزیر که از تهران تعیین می‌شد و شاه و دولت مرکزی را نمایندگی می‌کرد و اغلب موقتی بود، دیگری مسئولین محلی بود که عمدتاً وراثتی و دائم بودند و خان‌ها و حاکمان و نایب‌الحکومه‌ها و کلانتران را شامل می‌شد. گیلان یکی در زمرهٔ چهار ایالت ثروتمند ایران بود و درآمدش گرچه تغییر می‌کرد، قابل توجه بود. علاوه بر این از ۱۸۹۷ که تشکیلات جدید گمرکی به دستیاری [[بلژیکی]]ها تاسیس شد، درآمد گیلان از گمرک به شدت افزایش یافت. در ۱۹۱۲ درآمد گمرکی ۹٫۶ میلیون [[قران]] یا به عبارتی، بیش از دو پنجم درآمد کشور از گمرکات بود. افزون بر این دهقانان گیلانی از همتایان شان در بیشتر ایالات ایران بهتر بودند. این باید در خاطر بماند که حضور شدید تجار و کارگران خارجی (روس، یونانی، ارمنی) در گیلان و آگاهی بیشتر از پیشرفت‌های اجتماعی در غرب عوامل مؤثر در ایجاد جنبش‌های پیشروی اعتراضی کارگری مختلف و حضور فعال ایالت در جنبش‌های انقلابی در ۱۹۰۶ تا ۱۹۲۱ بود.<ref name="EIr19">{{یادکرد دانشنامه |نام خانوادگی=Rezazadeh Langaroudi|نام= Reza|پیوند نویسنده=رضا رضازاده لنگرودی|مقاله={{unicode|GĪLĀN vii. History in the 19th century}} |نشانی=http://www.iranicaonline.org/articles/gilan-vii|دانشنامه=[[دانشنامه ایرانیکا|Encyclopædia Iranica]] |ویرایش=|ویراستاران= |ناشر=|سال=۲۰۱۲ |زبان=en| پیوند بایگانی = http://www.webcitation.org/6EZdjAX3Z | تاریخ بایگانی = 20 February 2013}}</ref> | | در قرن نوزده در اثر منافع استعماری روسیه و بریتانیا، ایران دچار تغییرات عمده سیاسی اقتصادی و اجتماعی شد. گیلان در حوزهٔ تأثیرات روسیه بود و ارتباطات فزاینده با این کشور منجر به تحولات عمده‌ای در قرن نوزده و اوایل قرن بیستم در این منطقه شد. از جمله تجارت خارجی افزایش یافت، حمل و نقل دریایی و اثر آن بر واردات و صادرات و مصرف زیاد شد که رفاه در ایالت گیلان را افزایش داد. نتیجتاً راه ارتباطی بین تهران به انزلی از طریق قزوین و رشت منجر به افزایش عبور مسافرین به اروپا از خط انزلی–باکو شد. قرن نوزدهم در گیلان با ادامه یافتن حکمرانی خاندانهای محلی دو بخش بیه پیش و بیه پس شروع شد. ولی تدریجاً این وضعیت در نیمه دوم قرن تغییر کرد و افزایش تجارت خارجی و توسعه سریع حمل و نقل در خزر و سیل مسافر و بار در راه ترانزیتی تهران-انزلی عوامل عمدهٔ مؤثر در جدابودن ایالت را از بین برد و آن را به مدار اقتصاد نوظهور جهانی و قدرت مرکزی آورد. گیلان با تبدیل شدن به مرکز تماس سیاسی اقتصادی و اجتماعی با غرب در واپسین دهه‌های قرن نوزده، به میدانی برای شماری از جنبش‌های شورشی مهم رادیکال در دوره ۱۹۰۵ تا ۱۹۲۱ تبدیل شد. قاجاریان موفق شدند بر آشوب قرن هجده با ایجاد امنیت نسبی و کنترل بر ایالات فائق آیند. دو مجموعهٔ موقت و ثابت، دستگاه دولتی ایالت را تشکیل می‌داد. یکی فرماندار کل و وزیر که از تهران تعیین می‌شد و شاه و دولت مرکزی را نمایندگی می‌کرد و اغلب موقتی بود، دیگری مسئولین محلی بود که عمدتاً وراثتی و دائم بودند و خان‌ها و حاکمان و نایب‌الحکومه‌ها و کلانتران را شامل می‌شد. گیلان یکی در زمرهٔ چهار ایالت ثروتمند ایران بود و درآمدش گرچه تغییر می‌کرد، قابل توجه بود. علاوه بر این از ۱۸۹۷ که تشکیلات جدید گمرکی به دستیاری [[بلژیکی]]ها تاسیس شد، درآمد گیلان از گمرک به شدت افزایش یافت. در ۱۹۱۲ درآمد گمرکی ۹٫۶ میلیون [[قران]] یا به عبارتی، بیش از دو پنجم درآمد کشور از گمرکات بود. افزون بر این دهقانان گیلانی از همتایان شان در بیشتر ایالات ایران بهتر بودند. این باید در خاطر بماند که حضور شدید تجار و کارگران خارجی (روس، یونانی، ارمنی) در گیلان و آگاهی بیشتر از پیشرفت‌های اجتماعی در غرب عوامل مؤثر در ایجاد جنبش‌های پیشروی اعتراضی کارگری مختلف و حضور فعال ایالت در جنبش‌های انقلابی در ۱۹۰۶ تا ۱۹۲۱ بود.<ref name="EIr19">{{یادکرد دانشنامه |نام خانوادگی=Rezazadeh Langaroudi|نام= Reza|پیوند نویسنده=رضا رضازاده لنگرودی|مقاله={{unicode|GĪLĀN vii. History in the 19th century}} |نشانی=http://www.iranicaonline.org/articles/gilan-vii|دانشنامه=[[دانشنامه ایرانیکا|Encyclopædia Iranica]] |ویرایش=|ویراستاران= |ناشر=|سال=۲۰۱۲ |زبان=en| پیوند بایگانی = http://www.webcitation.org/6EZdjAX3Z | تاریخ بایگانی = 20 February 2013}}</ref> |
| | | | |
| | ==== قرن بیستم ==== | | ==== قرن بیستم ==== |
| − | [[پرونده:Sepahsalar-e Azam-e Tonekaboni.jpg|بندانگشتی|200px|چپ|[[محمدولی تنکابنی]] معروف به سپهدار حکمران گیلان، فرمانده مشروطه خواهان گیلانی در جریان فتح [[تهران]] و ۵ دوره نخست وزیر ایران]]
| |
| | {{اصلی|تاریخ گیلان در قرن بیستم|نهضت جنگل|جمهوری شوروی سوسیالیستی ایران|قیام سیاهکل}} | | {{اصلی|تاریخ گیلان در قرن بیستم|نهضت جنگل|جمهوری شوروی سوسیالیستی ایران|قیام سیاهکل}} |
| | در ژوئیه ۱۹۰۹ پس از تعطیلی مجلس در دوره [[محمد علی شاه]] و به توپ بسته شدن [[مجلس شورای ملی]]، مجاهدان مشروطه خواه گیلانی به سوی پایتخت روان شدند و با [[فتح تهران]] به همراه عشایر بختیاری، نظام مشروطه را باز در ایران مستقر کردند و [[سپهدار اعظم|سپهدار اعظم تنکابنی]]، فرمانده مشروطه خواهان گیلانی نیز صدر اعظم ایران شد.<ref name="afari">{{یادکرد ژورنال |نام خانوادگی=آفاری|نام=ژانت|پیوند نویسنده=ژانت آفاری|عنوان=سوسیال دموکراسی و انقلاب مشروطیت |ژورنال=ایران نامه |صفحات=|شماره=۴۳|مکان=|ناشر= |تاریخ=تابستان ۱۳۷۲|پیوند=http://www.noormags.com/view/fa/articlepage/363736|پی‌نوشت=| پیوند بایگانی = http://www.webcitation.org/6EZdjVQZI | تاریخ بایگانی = ۲۰ فوریه ۲۰۱۳}}</ref> | | در ژوئیه ۱۹۰۹ پس از تعطیلی مجلس در دوره [[محمد علی شاه]] و به توپ بسته شدن [[مجلس شورای ملی]]، مجاهدان مشروطه خواه گیلانی به سوی پایتخت روان شدند و با [[فتح تهران]] به همراه عشایر بختیاری، نظام مشروطه را باز در ایران مستقر کردند و [[سپهدار اعظم|سپهدار اعظم تنکابنی]]، فرمانده مشروطه خواهان گیلانی نیز صدر اعظم ایران شد.<ref name="afari">{{یادکرد ژورنال |نام خانوادگی=آفاری|نام=ژانت|پیوند نویسنده=ژانت آفاری|عنوان=سوسیال دموکراسی و انقلاب مشروطیت |ژورنال=ایران نامه |صفحات=|شماره=۴۳|مکان=|ناشر= |تاریخ=تابستان ۱۳۷۲|پیوند=http://www.noormags.com/view/fa/articlepage/363736|پی‌نوشت=| پیوند بایگانی = http://www.webcitation.org/6EZdjVQZI | تاریخ بایگانی = ۲۰ فوریه ۲۰۱۳}}</ref> |
| − | [[پرونده:Mirza heshmat.jpg|بندانگشتی|200px|راست|[[میرزا کوچک خان جنگلی]] و [[دکتر حشمت]]]]
| |
| | با آغاز جنگ بین‌الملل اوّل (۱۹۱۴) و ورود نیروهای خارجی به خاک ایران و گسترش فساد در دولت و دخالت نیروهای بیگانه اوضاع سیاسی کشور آشفته بود و زمینداران بزرگ گیلان هم با پشتیبانی کنسول روسیه، بر غارت اهالی شهرها و دهقانان افزوده بودند.[[میرزا کوچک خان]] که در تهران با [[هیئت اتحاد اسلام|اتحاد اسلام]] در تماس بود برای ایجاد یک پایگاه نظامی و مبارزه چریکی مخفیانه به گیلان رفت و نخستین پایگاه جنگهای چریکی دهقانی را به همراه هفت نفر دیگر از جمله [[دکتر حشمت]] در [[تولم‌شهر|تولم]] ایجاد کرد. به تدریج دهقانان و زحمتکشان شهری و بخش از روشنفکران جذب جنبش شدند. قوای دولتی مورد حمایت روسیه و بریتانیا، در حال نزاع دائم با جنگلیهای مستقر در روستاها بودند. از ژانویه ۱۹۱۷، آنان شروع به خلع سلاح زمینداران و گماشتن نمایندگان خود بر مصادر دولتی در حوزه نفوذ خود کردند. به زودی، وقوع [[انقلاب اکتبر]] در روسیه به جنگلیها امید بیشتری داد. روسها در نتیجه ضعف ناشی از انقلاب با جنگلیها روابط دوستانه برقرار کردند و قول دادند قوایشان را از گیلان خارج کنند. بازگشت قوای [[عثمانی]] در ماه مه به ایران و تسخیر [[تبریز]] هم به پیشرفت آنان کمک کرد. جنگلیها در زمانی فوق‌العاده کوتاه خود را در گیلان تثبیت کردند. تا پایان این سال همه مسؤولین از منصوبین جنگلیها بودند و پس از انقلاب اکتبر همه مسؤولین منصوب حکومت تهران از گیلان خارج شده بودند. آنان دست به اصلاحات اجتماعی مهمی زدند. دهقانان را از پرداخت مالیات معاف کردند. آبرسانی را در دست گرفتند. این اقدامات منجر به ارتقای کشاورزی شد و در شرایطی که همه ایران درگیر قحطی بود تولید کشاورزی گیلان به بالاترین حد خود رسید. آنها به تهران قحطی زده و باکو برنج می‌فرستادند. تا پایان این سال، آنان از ۱ میلیون تومان عایدی خود به کارمندانشان ۲۱۰۰۰ تومان حقوق ماهیانه می‌دادند. در ۵ ژوئن ۱۹۲۰، [[جمهوری شوروی سوسیالیستی ایران]] اولین و تنها جمهوری سوسیالیستی در ایران تأسیس شد. در اوایل تیر ۱۲۹۹ [[کنگره اول حزب کمونیست ایران]] در [[انزلی]] برگزار شد. سپس، تعدادی از زنان رشت [[جمعیت پیک سعادت نسوان]] را برای پی‌گیری حقوق سیاسی و اجتماعی زنان تاسیس کردند. این جمعیت نخستین گروه در ایران بود که [[هشت مارس]] را به عنوان [[روز زن]] پذیرفت و هر سال مراسم بزرگداشت آن را اجرا می‌کرد.<ref name="mashrouteh"/> این حکومت با حمله قوای حکومت مرکزی سقوط کرد.<ref name="EIjangali">{{یادکرد دانشنامه |نام خانوادگی=Dailami|نام=Pezhmann |مقاله={{unicode|jangali movement}} |دانشنامه=[[دانشنامه ایرانیکا|Encyclopædia Iranica]] |نشانی=http://www.iranicaonline.org/articles/jangali-movement|ویراستاران=|ناشر=|سال=|زبان=en| پیوند بایگانی = http://www.webcitation.org/6EZdl1REa | تاریخ بایگانی = 20 February 2013}}</ref><ref name="ravasani">{{یادکرد ژورنال |نام خانوادگی=رواسانی|نام=شاپور |پیوند نویسنده=شاپور رواسانی|عنوان=نهضت جنگل و بنیانگذار آن میرزا کوچک جنگلی |ژورنال=اطلاعات سیاسی - اقتصادی |صفحات=۲۱۹-۲۲۲|شماره=شماره ۲۱۷ و ۲۱۸|مکان=|ناشر= |تاریخ=مهر و آبان ۱۳۸۴|پیوند=http://www.noormags.com/view/fa/articlepage/96184|پی‌نوشت=| پیوند بایگانی = http://www.webcitation.org/6EZdlNi1t | تاریخ بایگانی = ۲۰ فوریه ۲۰۱۳}}</ref> | | با آغاز جنگ بین‌الملل اوّل (۱۹۱۴) و ورود نیروهای خارجی به خاک ایران و گسترش فساد در دولت و دخالت نیروهای بیگانه اوضاع سیاسی کشور آشفته بود و زمینداران بزرگ گیلان هم با پشتیبانی کنسول روسیه، بر غارت اهالی شهرها و دهقانان افزوده بودند.[[میرزا کوچک خان]] که در تهران با [[هیئت اتحاد اسلام|اتحاد اسلام]] در تماس بود برای ایجاد یک پایگاه نظامی و مبارزه چریکی مخفیانه به گیلان رفت و نخستین پایگاه جنگهای چریکی دهقانی را به همراه هفت نفر دیگر از جمله [[دکتر حشمت]] در [[تولم‌شهر|تولم]] ایجاد کرد. به تدریج دهقانان و زحمتکشان شهری و بخش از روشنفکران جذب جنبش شدند. قوای دولتی مورد حمایت روسیه و بریتانیا، در حال نزاع دائم با جنگلیهای مستقر در روستاها بودند. از ژانویه ۱۹۱۷، آنان شروع به خلع سلاح زمینداران و گماشتن نمایندگان خود بر مصادر دولتی در حوزه نفوذ خود کردند. به زودی، وقوع [[انقلاب اکتبر]] در روسیه به جنگلیها امید بیشتری داد. روسها در نتیجه ضعف ناشی از انقلاب با جنگلیها روابط دوستانه برقرار کردند و قول دادند قوایشان را از گیلان خارج کنند. بازگشت قوای [[عثمانی]] در ماه مه به ایران و تسخیر [[تبریز]] هم به پیشرفت آنان کمک کرد. جنگلیها در زمانی فوق‌العاده کوتاه خود را در گیلان تثبیت کردند. تا پایان این سال همه مسؤولین از منصوبین جنگلیها بودند و پس از انقلاب اکتبر همه مسؤولین منصوب حکومت تهران از گیلان خارج شده بودند. آنان دست به اصلاحات اجتماعی مهمی زدند. دهقانان را از پرداخت مالیات معاف کردند. آبرسانی را در دست گرفتند. این اقدامات منجر به ارتقای کشاورزی شد و در شرایطی که همه ایران درگیر قحطی بود تولید کشاورزی گیلان به بالاترین حد خود رسید. آنها به تهران قحطی زده و باکو برنج می‌فرستادند. تا پایان این سال، آنان از ۱ میلیون تومان عایدی خود به کارمندانشان ۲۱۰۰۰ تومان حقوق ماهیانه می‌دادند. در ۵ ژوئن ۱۹۲۰، [[جمهوری شوروی سوسیالیستی ایران]] اولین و تنها جمهوری سوسیالیستی در ایران تأسیس شد. در اوایل تیر ۱۲۹۹ [[کنگره اول حزب کمونیست ایران]] در [[انزلی]] برگزار شد. سپس، تعدادی از زنان رشت [[جمعیت پیک سعادت نسوان]] را برای پی‌گیری حقوق سیاسی و اجتماعی زنان تاسیس کردند. این جمعیت نخستین گروه در ایران بود که [[هشت مارس]] را به عنوان [[روز زن]] پذیرفت و هر سال مراسم بزرگداشت آن را اجرا می‌کرد.<ref name="mashrouteh"/> این حکومت با حمله قوای حکومت مرکزی سقوط کرد.<ref name="EIjangali">{{یادکرد دانشنامه |نام خانوادگی=Dailami|نام=Pezhmann |مقاله={{unicode|jangali movement}} |دانشنامه=[[دانشنامه ایرانیکا|Encyclopædia Iranica]] |نشانی=http://www.iranicaonline.org/articles/jangali-movement|ویراستاران=|ناشر=|سال=|زبان=en| پیوند بایگانی = http://www.webcitation.org/6EZdl1REa | تاریخ بایگانی = 20 February 2013}}</ref><ref name="ravasani">{{یادکرد ژورنال |نام خانوادگی=رواسانی|نام=شاپور |پیوند نویسنده=شاپور رواسانی|عنوان=نهضت جنگل و بنیانگذار آن میرزا کوچک جنگلی |ژورنال=اطلاعات سیاسی - اقتصادی |صفحات=۲۱۹-۲۲۲|شماره=شماره ۲۱۷ و ۲۱۸|مکان=|ناشر= |تاریخ=مهر و آبان ۱۳۸۴|پیوند=http://www.noormags.com/view/fa/articlepage/96184|پی‌نوشت=| پیوند بایگانی = http://www.webcitation.org/6EZdlNi1t | تاریخ بایگانی = ۲۰ فوریه ۲۰۱۳}}</ref> |
| − | [[پرونده:Collapse of Unreinforced Masonry Buildings, Iran (Persia) - 1990 Manjil Roudbar Earthquake.jpg|بندانگشتی|چپ|200px|{{کوچک| تصویری از خرابی‌های زمین‌لرزه رودبار-منجیل}}]]
| |
| − | در ۱۹ بهمن ۱۳۴۹، گروههای از [[فدائیان خلق]] به رهبری [[علی‌اکبر صفایی فراهانی|علی اکبر صفایی فراهانی]] و [[حمید اشرف]] در کوههای گیلان که مناسب جنگهای چریکی بود مستقر شدند. آنها در فوریه آن سال [[قیام سیاهکل|اولین عملیات چریکی تاریخ ایران]] را با حمله به یک پاسگاه ژاندارمری در [[سیاهکل]]، و کشتن سه مأمور انجام داده و به جنگل بازگشتند. [[محمدرضا پهلوی|شاه]] شدیداً پاسخ داد، و برادرش را در راس یک نیروی مجهز به منطقه اعزام کرد، نتیجتاً تعداد زیادی از سربازان و ۳۰ فدایی کشته شدند. ۱۱ فدایی دستگیر شدند که ۱۰ نفرشان تیرباران شدند و دیگری در اثر شکنجه جان باخت.<ref name="keddie">{{یادکرد کتاب |نام خانوادگی=Keddie |نام=Nikki R. |پیوند نویسنده=نیکی کدی |کتاب=Modern Iran: Roots and Results of Revolution |پیوند=http://books.google.com/books?id=9uTdrOschzoC&lpg=PA220&ots=fHL9TMgCc6&dq=gilan%20%2B%20siahkal&pg=PA220#v=onepage&q&f=false |جلد=(۱) |ناشر=Yale University Press |سال=۲۰۰۳| پیوند بایگانی = http://www.webcitation.org/6EZdmVpoZ | تاریخ بایگانی = ۲۰ فوریه ۲۰۱۳}}</ref>
| |
| − | [[پرونده:Fpgilan.jpg|بندانگشتی|راست|بازدید فرح پهلوی، شهبانوی وقت ایران از گیلان، ۱۹۷۱]]
| |
| − | وقوع [[زمین‌لرزه رودبار و منجیل (۱۳۶۹)|زمین‌لرزه منجیل-رودبار]] در ۳۱ خردادماه ۱۳۶۹ در استان گیلان موجب خسارات جانی و مالی فراوان گردید. علاوه بر حدود ۳۵٬۰۰۰ نفر که بر اثر این رویداد جان خود را از دست دادند، بیش از ۲۰۰ هزار واحد مسکونی تخریب شدند و خسارات عمده‌ای به تأسیسات و اماکن عمومی در استانهای گیلان و زنجان که متأثر از این زمین‌لرزه بودند، وارد آمد و حدود ۵۰۰٬۰۰۰ تن بی‌خانمان شدند.<ref>{{یادکرد وب |نویسنده=|نشانی=http://www.bbc.co.uk/persian/iran/2010/06/100621_l50_roudbar_anniv20.shtml |عنوان=بیستمین سال وقوع زلزله رودبار |ناشر=بی‌بی‌سی |تاریخ=|تاریخ بازبینی=۲۶ سپتامبر ۲۰۱۲| پیوند بایگانی = http://www.webcitation.org/6EZdmgOyR | تاریخ بایگانی = ۲۰ فوریه ۲۰۱۳}}</ref>
| |
| − |
| |
| − | == جمعیت‌شناسی ==
| |
| − | {{اصلی|جمعیت‌شناسی گیلان}}
| |
| − | جمعیت استان گیلان در سال ۱۳۸۹ برابر ۲،۴۸۰٬۸۷۴ نفر است<ref name="jamiat1">{{یادکرد وب |نویسنده=|نشانی=http://www.amar.org.ir/Portals/2/pdf/jamiat_shahrestan_keshvar.pdf|عنوان=جمعیت شهرستانهای کشور|ناشر=مرکز آمار ایران|تاریخ=۱۳۹۰|تاریخ بازبینی=۱۷ سپتامبر ۲۰۱۲| پیوند بایگانی = http://www.webcitation.org/6EZdnC5xQ | تاریخ بایگانی = ۲۰ فوریه ۲۰۱۳}}</ref> و ۰٫۹ درصد از مساحت و ۳٫۳ از جمعیت ایران را در بر می‌گیرد. نرخ رشد جمعیت در گیلان به طور پیوسته کمتر از رشد کل کشور مانده‌است، میانگین رشد جمعیت استان گیلان در دورهٔ پنج سالهٔ ۱۳۸۵ تا ۱۳۹۰ با اختلاف ۰٫۶۷ درصدی نسبت به کل کشور، ۰٫۶۲ درصد بود. میانگین کل ایران، ۱٫۲۹ درصد می‌باشد.<ref name="jamiat">[http://www.amar.org.ir/Portals/0/Files/abstract/1390/sarshomari90_nahaii.pdf گزیده اطلاعات آماری سرشماری - 1390] (PDF; 1370 KB)</ref> از سوی دیگر تراکم جمعیت (شمار ساکنین در کیلومتر مربع) در گیلان همیشه بالاتر از متوسط کل کشور بوده‌است. این رقم در حال حاضر ۱۷۷ در مقابل ۴۶ نفر در کیلومتر مربع کل کشور می‌باشد.<ref name="jamiat"/> بُعد خانوار در گیلان، با ۳٫۲ نفر در هر خانواده، کمترین میزان در کل کشور را داراست. میانگین کشوری ۳٫۵۵ نفر در هر خانواده می‌باشد. از سوی دیگر گیلان با ۸٫۱ درصد در گروه سنی ۶۵ سال و بالاتر مسن‌ترین استان کشور است. کمترین میزان استفاده از شبکه آبرسانی عمومی در کشور، مربوط به استان گیلان است که بلافاصله پس از آن استان سیستان و بلوچستان قرار گرفته که با سهولت دسترسی به منابع آب در گیلان قابل توجیه‌است<ref name="jamiat"/>.
| |
| − | بیش از ۵۳ درصد مردم در روستاها زندگی می‌کنند. جمعیت متوسط روستا در گیلان همواره از متوسط کشور بالاتر بوده‌است. در ۱۹۹۶ این رقم برای گیلان ۴۴۱ و برای کشور ۳۳۸ بود. در گیلان به طور متوسط در هر ۵٫۲ کیلومتر مربع یک سکونتگاه وجود دارد که این رقم برای کل کشور ۲۴٫۲ است. در حال حاضر ۳۴٫۵ درصد از جمعیت گیلان زیر ۱۵ سال و ۵۹٫۸ درصد آنان بین ۱۵ تا ۶۴ سال دارند و ۵٫۷ درصد بالای ۶۵ سال. مقایسه نسبت افراد زیر ۱۵ سال در سرشماریهای مختلف نشان می‌دهد جمعیت در حال پیر شدن است و ساختار سنیش در حال متوازن‌تر شدن. بنا به سرشماری سال ۱۳۹۰، گیلان و خراسان شمالی تنها استانهایی از کشور بودند که نسبت تعداد زنان کمی بیشتر از مردان بوده<ref name="jamiat"/>و ساختار جنسیتی گیلان هم با نوسان نسبت مرد/زن در بازه ۱۰۲٫۵ و ۱۰۴٫۳ در برابر هر ۱۰۰ مرد متوازن است. با توجه به روندهای مهاجرتی و سرشماریهای قبلی این رقمها قابل قبولند. در ۱۹۹۶ ۵۶٫۳ درصد مردان و ۶۱ درصد زنان بالای ده سال ازدواج کرده بودند که نسبت به بیست سال قبل اندکی کاهش را نشان می‌دهد.<ref name="EIr pop"/>
| |
| − |
| |
| − | برای بازه سی ساله ۱۹۹۱-۲۰۲۱ سه فرضیه وجود دارد. طبق فرض شدید، نرخ رشد متوسط سالانه جمعیتهای شهری و روستایی گیلان به حدود ۲٫۹۶ و ۱٫۱۶ درصد خواهد رسید. طبق دو فرضیه دیگر این نرخها کمتر خواهند بود. به نظر می‌رسد فرض دوم واقعی تر باشد و رشد جمعیت شهری به ۲٫۵ و روستایی به زیر ۱ درصد نزدیکتر باشد. در سال ۲۰۰۶ تعداد روستاهای مسکون به ۲۶۸۶ کاهش یافت چرا که ۸ تایشان شهر شده و ۲۴۱ تایشان نامسکون شدند. نرخ باروری (تعداد زایمان زنده در ۲۰۰۶ برای هر ۱۰۰۰ زن در سن تولید مثل) در گیلان ۱٫۴۴ و نرخ تولد خام در کل استان ۱۳٫۸ محاسبه شده‌است. در بازه ۱۹۹۶ تا ۲۰۰۶ ۱۷۷٬۷۰۷ نفر از گیلان مهاجرت کرده و ۲۰۲٬۳۸۶ از سایر استانها بدان مهاجرت نمودند. پیش بینی شده نرخ باروری در گیلان تا ۲۰۲۶ ۱٫۴۹۲ در شهرها و ۱٫۵۹۲ در مناطق روستایی باشد. پیش بینی شده مهاجرت هم افزایش یابد. پیش بینی شده نرخ رشد جمعیت سالانه گیلان با کاهشی شدید از ۰٫۸۵ درصد به ۰٫۵۸ درصد برسد.<ref name="EIr pop"/>
| |
| − |
| |
| − | === گروههای قومی ===
| |
| − | {{اصلی|گروههای قومی گیلان}}
| |
| − | {{همچنین ببینید|مردم گیلک|گالش|مردم تالش}}
| |
| − |
| |
| − | این استان دارای هویت قومی مشخص است. گروههای قومی اصلی آن متعلق به شاخه [[زبانهای ایرانی شمال غربی|شمال غربی]] گروه زبانهای ایرانیند. عمده‌ترینشان [[گیلک]] است که در جلگه مرکزی، حاشیه ساحلی شرقی و ارتفاعات جنوب غربی زندگی می‌کند. گیلکها بر اساس تفاوتهای گویشی و ویژگیهای اجتماعی فرهنگی به سه گروه تقسیم می‌شوند: گیلک رشتی و لاهیجانی، که به ترتیب در غرب و شرق جلگه زندگی می‌کنند، تفاوتهای کمی نشان می‌دهند، ولی گیلک [[گالش|گالشی]] یا دیلمی در کوههای جنوب غربی زبان متفاوت و شیوه کشت و دامپروری متفاوتی با گیلک جلگه و تالشها که منطقه‌شان از کوهپایه تا دامنه البرز کشیده شده‌است دارند. گویش تاتی پیرامون رودبار تکلم می‌شود. اندک تازه‌واردانی اخیراً در استان استقرار یافته‌اند: دامداران [[کرد]] پرورش‌دهنده [[گاومیش]] در جلگه پخش شده‌اند، قبیله کرد عمارلو نامش را به بخش شرق [[بخش عمارلو (گیلان)|بخش عمارلوی]] [[رودبار]] داده، بازرگانان و ماهیگیران [[مردم آذری|ترک]] در ساحل از آستارا تا انزلی و کارمندان فارسی ادارات دولتی. نتیجتاً چندزبانگی قاعده سرتاسر استان است.<ref name="EIgeo">{{یادکرد دانشنامه |نام خانوادگی=Bazin|نام=Marcel |مقاله={{unicode|GĪLĀN i. GEOGRAPHY AND ETHNOGRAPHY}} |دانشنامه=[[دانشنامه ایرانیکا|Encyclopædia Iranica]] |نشانی=http://www.iranicaonline.org/articles/gilan-i-geography|ویراستاران=|ناشر=|سال=|زبان=en| پیوند بایگانی = http://www.webcitation.org/6EZda58vK | تاریخ بایگانی = 20 February 2013}}</ref>
| |
| − |
| |
| − | هر گروهی ساکن استان با یک یا چند فعالیت تولیدی خاص، مشخص می‌شود. اسامی قومی علاوه بر ریشه‌های سرزمینی، زبانی و فرهنگی به تخصص ویژه شغلی هم اشاره می‌کند. [[گیله مرد]] (مرد گیلان) به کشاورزان جلگه اشاره دارد که گیلکی صحبت می‌کنند، در حالی که گالش، تولیدکننده کوه‌نشین در شرق استان، گویشی به نام [[گالشی]] را استفاده می‌کند. اسم قومی عموماً ابعاد فرهنگی و حرفه‌ای را ترکیب می‌کند. برای بسیاری از گیلکان خصوصاً شهرنشینان مرکز و غرب، یک تالش یک دامپرور است، گرچه تالش همان واژه را در مقابل یک گالش (دامدار)، برای شمالی‌ترین نقطه منطقه، برای یک زارع برنج استفاده می‌کند. جمعیتهای مختلف که در منطقه همزیستی دارند به بیشتر منابع بومی دسترسی برابری ندارند. به این دلیل اسامی جمعی علاوه بر هویت به موقعیت نسبی در سلسله مراتب اقتصادی اشاره می‌کنند. منابع اصلی منطقه‌ای (برنج و در گذشته ابریشم) امتیاز مردمان جلگه نشین گیلک و گاهی تالش هستند. گیلکان همچنین بخشهای اصلی تجارت و مدیریت را در کنترل دارند، حتی اگر برای آخری با کارکنان دولتی اهل مرکز کشور رقابت کنند. جمعیتهای کوهستانی سوی مرطوب البرز (گالش و بیشتر تالشان) متخصص پرورش گاو و گوسفندند، و در فضای منطقه جایگاهی جنبی دارند، و وضعیت پایین‌تری نسبت به همسایگان گیلکشان دارند. مذهب [[سنی]] بخشی از جمعیت در مناطق [[اسالم]] و [[تالش دولاب |طالش دولاب]] برخلاف اکثریت شیعه جمعیت منجر به به حاشیه رفتن تالشان شده‌است.<ref name="EIethn">{{یادکرد دانشنامه |نام خانوادگی=Bromberger|نام=Christian |مقاله={{unicode|GILĀN xiv. Ethnic Groups}} |دانشنامه=[[دانشنامه ایرانیکا|Encyclopædia Iranica]] |نشانی=http://www.iranicaonline.org/articles/gilan-xiv-ethnic-groups|ویراستاران=|ناشر=|سال=|زبان=en| پیوند بایگانی = http://www.webcitation.org/6EZdpC3CF | تاریخ بایگانی = 20 February 2013}}</ref>
| |
| − |
| |
| − | ;نظرسنجی سال ۱۳۸۹
| |
| − | طی پژوهشی که شرکت پژوهشگران خبره پارس به سفارش [[شورای فرهنگ عمومی]] در سال ۸۹ انجام داد و براساس یک بررسی میدانی و یک جامعه آماری از میان ساکنان ۲۸۸ شهر و حدود ۱۴۰۰ روستای سراسر کشور، درصد اقوامی که در این نظر سنجی نمونه گیری شد در استان گیلان به قرار زیر بود: ۴٫۵ فارس (۵٫۷٪ مرد، ۳٫۲٪ زن)، ۷٫۹ ترک (۷٫۶٪ مرد، ۸٫۶٪ زن)، ۰٫۹ کرد (۱٫۱٪ مرد، ۰٫۷٪ زن)، ۰٫۲ عرب (۰٫۴٪ مرد)، ۸۵٫۹ شمالی شامل گیلک، تالشی، مازنی و ترکمن (۸۴٫۴٪ مرد، ۸۶٫۷٪ زن) و ۰٫۷ بدون جواب بودند.<ref>شماره کتابشناسی ملی:۲۸۷۹۶۷۷/طرح بررسی و سنجش شاخص‌های فرهنگ عمومی کشور (شاخص‌های غیرثبتی){گزارش}:استان گیلان/به سفارش شورای فرهنگ عمومی کشور؛ مدیر طرح و مسئول سیاست گذاری:منصور واعظی؛ اجرا:شرکت پژوهشگران خبره پارس -شابک:۱-۶۰-۶۶۲۷-۶۰۰-۹۷۸ *وضعیت نشر:تهران-موسسه انتشارات کتاب نشر ۱۳۹۱ *وضعیت ظاهری:۲۸۵ ص:جدول (بخش رنگی)، نمودار (بخش رنگی)</ref>
| |
| − |
| |
| − | {{multiple image
| |
| − | | footer = تصاویری از مردم گیلان.
| |
| − | | align = center
| |
| − |
| |
| − | | image1 = Galash Zan.jpg
| |
| − | | width1 = 200
| |
| − | | alt1 =
| |
| − | | caption1 = زن گالش
| |
| − | | link1 =
| |
| − | | image2 = Galesh.jpg
| |
| − | | width2 = 200
| |
| − | | alt2 =
| |
| − | | caption2 = مرد گالش
| |
| − | | link2 =
| |
| − | | image3 = Gilan Rural Heritage Museum By Mardetanha 028.JPG
| |
| − | | width3 = 200
| |
| − | | alt3 =
| |
| − | | caption3 = زن روستایی اهل جلگه گیلان {{سرخط}} در حال پخت سمنو
| |
| − |
| |
| − | | image4 = Gilan Rural Heritage Museum By Mardetanha 025.JPG
| |
| − | | width4 = 200
| |
| − | | alt4 =
| |
| − | | caption4 = زن روستایی اهل جلگه گیلان {{سرخط}} در حال پخت [[نان خرفه]]
| |
| − |
| |
| − | | image5 = Dances of Talysh people in Iran.jpg
| |
| − | | width5 = 200
| |
| − | | alt4 =
| |
| − | | caption5 = رقص [[تالشی|تالشی‌ها]]
| |
| − |
| |
| − | | image6 = بازار ماهی فروشان-لنگرود.JPG
| |
| − | | width6 = 200
| |
| − | | alt4 =
| |
| − | | caption6 = بازار ماهی فروشان [[لنگرود]]
| |
| − | }}
| |
| − |
| |
| − | === دین ===
| |
| − | {{اصلی|مذهب دیلمیان|تاریخ گیلان|یهودیان گیلان|ارمنی‌های گیلان}}
| |
| − | عمده جمعیت گیلان همچون اکثریت مردم ایران شیعه‌اند. بخشی از تالشها اقلیت قابل توجه سنی شافعی را در مرکز و شمال تالش شکل می‌دهند.<ref name="EIgeo"/>
| |
| − | [[پرونده:Saint Mesrop Church in Rasht.jpg|بندانگشتی|[[کلیسای مسروپ مقدس]]، [[رشت]]]]
| |
| − |
| |
| − | تغییر دین به اسلام پس از ۳۰۰ تا ۴۰۰ سال از ورود آن به ایران آغاز شد. در غرب گیلان، ابوجعفر قاسم بن محمد تومی تمیمی عالم [[حنبلی]] از [[آمل]]، اسلام سنی را ترویج کرد. در شرق گیلان، [[ناصرالحق اطروش|حسن بن علی اطروش ناصرالحق]] علوی که در هوسم موعظه می‌کرد مردم را به شیعه [[زیدی]] فراخواند. مقبره او در [[آمل]] توسط زوار اهل شرق گیلان زیارت می‌شد. تفرقه بین غرب حنبلی گیلان و شرق زیدی ناصری گیلان قرنها ادامه یافت و همچون شکافی سیاسی و فرهنگی عمل کرد. از قرن یازدهم میلادی علمای سنی و حنبلی زیادی از غرب گیلان با نسب گیلانی برخاستند. شرق گیلانیها به دیلمیان زیدی مرتبط شدند و در بسط دیلمی قرن دهم (به بیان مینورسکی) مشارکت کردند.<ref name="EIr Pre"/> زمانی که [[شاه اسماعیل یکم|اسماعیل صفوی]]، مؤسس سلسله صفوی از آق قویونلوها فرار می‌کرد [[میرزا علی کیا]]، شاه [[کیاییان|کیایی]] گیلان از او پذیرایی کرد و دانشور لاهیجانی [[شمس الدین لاهیجی]] را برای استادی برای آموزش او گماشت. اسماعیل از ۱۴۹۳ تا ۱۴۹۹ در کوههای لاهیجان تحت تربیت صوفیان به دور از کودکان، زنان و با سوگند شهادت می‌زیست.<ref name = "EoI">{{یادکرد دانشنامه |نام خانوادگی=Lewis|نام=Bernard |مقاله={{unicode|Lāhīd̲j̲ān}} |دانشنامه=[[دانشنامه اسلام|Encyclopedia of Islam]] |ویرایش=Second |ویراستاران=[[ولادیمیر مینورسکی|V. Minorsky]] |ناشر=[[انتشارات بریل|Brill Online]] |سال=۱۹۸۶ |نشانی=http://referenceworks.brillonline.com/entries/encyclopaedia-of-islam-2/lahidjan-SIM_4612|زبان=en| پیوند بایگانی = http://www.webcitation.org/6EZdpX0s4 | تاریخ بایگانی = 20 February 2013}}</ref> گفته شده اسماعیل در اثر آموزش‌های شمس الدین و اطرافیان به شیعه گرایش پیدا کرده‌است.<ref>{{یادکرد وب |نویسنده=منصور داداش نژاد |نشانی=http://www.ensani.ir/fa/content/52288/default.aspx |عنوان=شمس الدین محمد گیلانی مربی شاه اسماعیل صفوی |ناشر=پرتال جامع علوم انسانی |تاریخ=|تاریخ بازبینی=۱۷ سپتامبر ۲۰۱۲| پیوند بایگانی = http://www.webcitation.org/6EZdq6DDc | تاریخ بایگانی = ۲۰ فوریه ۲۰۱۳}}</ref> بعدها شیعه مذهب رسمی دولت صفوی شد. در ۹۳۵ هجری [[کارکیا سلطان احمد اول]] فرمانروایی [[کیاییان|کیایی]]، به ترغیب [[شاه طهماسب]]، مذهب زیدی خود را ترک کرد و شیعه اثنی عشری را پذیرفت، و تلاش کرد پس از بازگشتش به گیلان، آن را بر رعایایش تحمیل کند.<ref name="EIrsaf">{{یادکرد دانشنامه |نام خانوادگی=Kasheff|نام=Manouchehr |مقاله={{unicode|GĪLĀN v. History under the Safavids}} |نشانی=http://www.iranicaonline.org/articles/gilan-v|دانشنامه=[[دانشنامه ایرانیکا|Encyclopædia Iranica]] |ویرایش=|ویراستاران= |ناشر=|سال=۲۰۱۲ |زبان=en| پیوند بایگانی = http://www.webcitation.org/6EZdhyXJ0 | تاریخ بایگانی = 20 February 2013}}</ref>
| |
| − | [[پرونده:Jalaleddin-ashraf-Shrine-2.JPG|بندانگشتی|راست|ضریح آقا [[سید جلال الدین اشرف]]، [[آستانه اشرفیه]]]]
| |
| − | یک نسخه خطی ارمنی در سال ۹۰۰ قمری خبر از وجود [[ارمنیان]] در گیلان می‌دهد. به نوشته [[اسماعیل رائین]]، [[شاه عباس]] حدود ۲۷ هزار خانوار ارمنی را از [[ارمنستان]] به مازندران و گیلان کوچاند تا به پرورش کرم ابریشم بپردازند. آنها تجارت دریایی در خزر را در اختیار داشتند. ارامنه نقش مهمی در نهضت مشروطیت گیلان داشتند و یکی از آنان به نام [[یپرم خان]] از رهبران مشروطه خواهان گیلان بود. در سالهای اخیر شمار ارمنیان کم شده تا جایی که در سرشماری ۱۳۷۵ تعداد مسیحیان گیلان ۲۴۹ نفر بوده‌است.<ref>{{یادکرد ژورنال |نام خانوادگی=بروجردی|نام=آزاد|پیوند نویسنده=|عنوان ارمنیان گیلان |ژورنال=نامه پارسی |صفحات=۲۱۹-۲۲۲|شماره=۱۳|مکان=|ناشر= |تاریخ=۱۳۷۸|پیوند=http://www.noormags.com/view/fa/articlepage/659430|پی‌نوشت=| پیوند بایگانی = http://www.webcitation.org/6EZdtLn53 | تاریخ بایگانی = ۲۰ فوریه ۲۰۱۳}}</ref> جوامعی از [[یهودیان گیلان|یهودیان]] در گیلان وجود داشته‌اند که هم اکنون تعدادشان بسیار کم شده‌است.<ref name="EJ">{{یادکرد دانشنامه |نام خانوادگی=Netzer|نام=Amnon |پیوند نویسنده=امنون نتصر |مقاله={{unicode|GILĀN}} |دانشنامه=[[دانشنامه جوداییکا|Encyclopaedia Judaica]] |ویرایش=|ویراستاران=|ناشر= |سال=|پیوند=http://www.highbeam.com/doc/1G2-2587507298.html|زبان=en| پیوند بایگانی = http://www.webcitation.org/6EZdtzdTy | تاریخ بایگانی = 20 February 2013}}</ref>
| |
| − |
| |
| − | == اقتصاد ==
| |
| − | {{اصلی|اقتصاد گیلان}}
| |
| − | [[پرونده:Rudsar2.JPG|یکشنبه بازار [[رودسر]]، نمونه ای از [[بازارهای هفتگی گیلان]]|بندانگشتی|200px]]
| |
| − | اقتصاد گیلان، بر پایه کشاورزی، دامداری، صیدماهی و پرورش [[زنبور عسل]] و [[کرم ابریشم]] استوار است. مهمترین محصولات کشاورزی شامل برنج و چای می‌باشد، که در [[شهر]]های مختلف گیلان، از جمله لاهیجان و [[رودسر]] کشت می‌شوند. [[زیتون]] نیز از دیگر فرآورده‌های زراعی است که کشت آن در شهرستان رودبار رایج است. مراکز مهم صید ماهی عبارتند از [[آستارا|بندر آستارا]]، [[بندر کیاشهر]] و [[بندرانزلی]]. مهمترین مراکز پرورش زنبور عسل عبارتند از [[اشکور]] بالا و پایین، عمارلو، [[دیلمان]]،[[آستارا]] و [[تالش]]. دامداری نیز در مناطق کوهپایه‌ای انجام می‌شود. گندم و جو، [[بادام زمینی]]، [[توتون]] و [[فندق]] نیز از دیگر محصولات زراعی گیلان می‌باشند که هنوز نیز به صورت انبوه در نقاط مختلف استان کشت می‌شوند.<ref>{{یادکرد کتاب |نام خانوادگی=طاهری |نام= علی|کتاب=راهنمای گیلان | ناشر=عالی |سال=۱۳۷۷}}</ref> فعالیت تجاری با شبکه بسیار متراکم مراکز بازرگانی بسیار انبوه تر از داخل ایران است. هر محله بفالی و قهوه خانه و بالاتر از این سطح اولیه هر واحد کوچک جغرافیایی [[بازار|بازاری]] دارد، که اغلب در کنار راههای اصلی است. مهمترین ویژگی اصلی جلگه مرکز گیلان (همانند مازندران) شمار و رونق فعالیت [[بازارهای هفتگی گیلان|بازارهای هفتگی]] ست. مراکز شهری با دهها مغازه ساختار تجاری غنی تری دارند. تنها دوتایشان، لاهیجان در شرق و انزلی در غرب وزن جمعیتی و اقتصادی بیشتری دارند ولی به شدت زیر سایه رشت مرکز استان قرار دارند که بر زندگی شهری در گیلان سلطه دارد.<ref name="EIgeo"/> در دهه‌های اخیر با وجود رشد سریع جمعیت، نه تنها فعالیتهای اقتصادی در استان گیلان گسترش نیافته‌است بلکه با انقباض روبرو بوده و برخی از رشته‌های مهم فعالیتی خود را نیز از دست داده‌است. دخالت دولت در کنترل قیمت برنج و چای از راه واردات موجب کاهش قیمت این محصولات در سطحی پایین از سطح عمومی قیمتها شد و اعمال این هزینه بر کشاورزان گیلان شد. این سیاستها موجب انتقال ارزش افزوده کشاورزان گیلانی به سایر مناطق کشور شد و خدمات بازرگانی و صنعتی وابسته به آن نظیر شالیکوبی نیز به تعطیلی کشانده شدند. عدم سیاستهای مناسب هم منجر به کاهش شدید تولید صنایع دستی شد.<ref>{{یادکرد وب |نویسنده=هادی تیزهوش تابان |نشانی=http://www.magiran.com/npview.asp?ID=1702750 |عنوان=اقتصاد گیلان، نیازمند بازنگری|ناشر=روزنامه دنیای اقتصاد |تاریخ=۲۸/۶/۸۷ |تاریخ بازبینی=۱۷ سپتامبر ۲۰۱۲| پیوند بایگانی = http://www.webcitation.org/6EZduQlbb | تاریخ بایگانی = ۲۰ فوریه ۲۰۱۳}}</ref> آمار دولتی بیکاری در گیلان ۱۴٫۵ درصد (ششم در ایران<ref>{{یادکرد وب |نویسنده=|نشانی=http://www.khabaronline.ir/detail/244350/economy/market |عنوان=نگاهی به آخرین جغرافیای اشتغال و بیکاری در ایران |ناشر=خبر|تاریخ=|تاریخ بازبینی=۲۸ شهریور ۱۳۹۱| پیوند بایگانی = http://www.webcitation.org/6EZdv1jOm | تاریخ بایگانی = ۲۰ فوریه ۲۰۱۳}}</ref>) است که تا ۲۵ درصد هم تخمین زده می‌شود.<ref>{{یادکرد وب |نویسنده=|نشانی=http://www.ilna.ir/news/news.cfm?id=175|عنوان=نماینده آستانه در واکنش به اعلام نرخ بیکاری ۵. ۱۶ درصدی:
| |
| − | نرخ بیکاری در گیلان بیش از ۲۵ درصد است |ناشر=خبرگزاری کار ایران |تاریخ=۱۳۹۱-۰۵-۳۰ |تاریخ بازبینی=۱۷ سپتامبر ۲۰۱۲| پیوند بایگانی = http://www.webcitation.org/6EZdvSzJX | تاریخ بایگانی = ۲۰ فوریه ۲۰۱۳}}</ref> میزان بیکاری باسوادان بسیار بیشتر از بیکاری بی سوادان است.<ref>{{یادکرد وب |نویسنده=|نشانی=http://www.mehrnews.com/fa/NewsDetail.aspx?NewsID=1659083 |عنوان=بیکاری پنهان زنگ خطر جدی برای کشاورزی گیلان/ لزوم تدوین راهکارهای نوین|ناشر=خبرگزاری مهر |تاریخ=۱۳۹۱/۰۵/۰۶|تاریخ بازبینی=۱۷ سپتامبر ۲۰۱۲| پیوند بایگانی = http://www.webcitation.org/6EZdxCRlQ | تاریخ بایگانی = ۲۰ فوریه ۲۰۱۳}}</ref>
| |
| − | [[پرونده:3135093550 b5e0e4db20.jpg|بندانگشتی|عرضه [[نان تمیجان]] در بازار [[لنگرود]]]]
| |
| − | === صنعت ===
| |
| − | [[پرونده:آسیاب‌های بادی منجیل.JPG |بندانگشتی|چپ|200px|توربینهای تولید کننده برق در منجیل]]
| |
| − | گیلان با تنها ۳۷٫۷ درصد جمعیت شهری به دلیل تراکم بسیار بالای جمعیت روستایی و سطح نسبتاً پایین صنعتی سازی یکی از شهری نشده ترین استانهای ایران است. گیلان تقریباً هیچ منبع معدنی مهمی ندارد و عمده صنایع اش محصولات کشاورزی را فراوری می‌کنند: کارخانه‌های برنجکوبی در همه جلگه، کارخانه‌های چای در لاهیجان ، لنگرود و فومنات، کارخانه‌های روغن پیرامون رودبار، کارخانه‌های فراوری ماهی و خاویار در انزلی، کارخانه‌های ابریشم، تنباکو و لبنیات در رشت پراکنده‌اند. مجتمع عظیمی در میانه دهه ۱۹۷۰ برای بهره برداری از منابع طبیعی چوب جنگلهای انبوه غرب گیلان با نام [[چوکا |چوکا]] در [[خلیفه آباد |خلیفه آباد]] [[اسالم]] و یک کارخانه کاغذسازی در [[پونل]] علاوه بر چند کارخانه کوچکتر چوب بری در جنوب تالش و شرق گیلان وجود دارند. جز این بخش مبتنی بر منابع منطقه‌ای همه صنایع در رشت واقع شده‌اند.<ref name="EIgeo"/> [[شهرصنعتی رشت]] که با ۲۸۰ واحد صنعتی یکی از پنج شهر صنعتی بزرگ ایران است در ۱۲ کیلومتری جنوب رشت واقع شده‌است.<ref>{{یادکرد وب |نویسنده=|نشانی=http://ricityco.com/farsi.htm |عنوان=|ناشر=شهر صنعتی رشت|تاریخ=|تاریخ بازبینی=۱۷ سپتامبر ۲۰۱۲| پیوند بایگانی = http://www.webcitation.org/6EZdxPyEX | تاریخ بایگانی = ۲۰ فوریه ۲۰۱۳}}</ref>
| |
| − |
| |
| − | در زمینه تولید برق از منابع تجدیدپذیر، [[انرژی بادی در ایران|نیروگاههای بادی]] منطقه رودبار و منجیل از بزرگترین مزارع بادی ایران و خاورمیانه محسوب می‌شوند<ref>{{یادکرد وب |نویسنده=|نشانی=http://www.suna.org.ir/projectdetail2-40-fa.html|عنوان=احداث نیروگاه بادی منجیل به ظرفیت ۱۰۰ مگاوات|ناشر=سازمان انرژی‌های نو ایران |تاریخ=۱۱ خرداد ۱۳۹۱ |تاریخ بازبینی=۱۷ سپتامبر ۲۰۱۲| پیوند بایگانی = http://www.webcitation.org/6EZdxiToa | تاریخ بایگانی = ۲۰ فوریه ۲۰۱۳}}</ref>. در حال حاضر ظرفیت نیروگاه بادی این ناحیه به ۱۰۰٫۸ مگاوات رسیده<ref>{{cite conference
| |
| − | | first = A.A.L.
| |
| − | | last = Neyestanak
| |
| − | | authorlink =
| |
| − | | coauthors =
| |
| − | | title = Wind Energy Developments in Manjil and Roodbar (Iran)
| |
| − | | booktitle = Electrical Power Conference, 2007. EPC 2007. IEEE Canada
| |
| − | | pages = ۳۳۶–۳۴۱
| |
| − | | publisher = IEEE
| |
| − | | date = ۲۰۰۷-۱۰-۲۵
| |
| − | | location = Canada
| |
| − | | url = http://ieeexplore.ieee.org/xpls/abs_all.jsp?arnumber=4520353
| |
| − | | doi = 10.1109/EPC.2007.4520353
| |
| − | | id =
| |
| − | | accessdate = ۲۰۰۹-۲۳-۴|کد زبان=en}}</ref>که حدود دو دهم درصد از کل تولید برق ایران است.
| |
| − |
| |
| − | === کشاورزی ===
| |
| − | [[پرونده:Tea Gardens, Gilan, Iran.jpg|بندانگشتی|200px|باغات چای در نزدیکی [[رودسر]]]]
| |
| − | [[File:Bibalan Kiwi Garden.jpg|thumb|باغ کیوی در کندسر بی بالان (شهرستان رودسر)]]
| |
| − |
| |
| − | گیلان در زمینه تولید [[چای]]، [[زیتون]]، [[فندق]] و [[بادام زمینی]] مقام اول و به لحاظ تولید [[برنج]] مقام دوم در ایران را داراست اخیرا باغات کیوی بخصوص در شرق گیلان رواج ویژه ای داشته و این محصول نیز به عنوان یکی از تولیدات این استان می باشد.<ref name="gozideamar">{{یادکرد وب |نویسنده=|نشانی=http://fa.tpo.ir/UserFiles/File/gilan.pdf|عنوان=گزیده شاخص‌ها و نماگرهای اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی استان گیلان سال ۱۳۸۸ |ناشر=مرکز آمار ایران|تاریخ=|تاریخ بازبینی=۲۹ سپتامبر ۲۰۱۲| پیوند بایگانی = http://www.webcitation.org/6EZe1n9N4 | تاریخ بایگانی = ۲۰ فوریه ۲۰۱۳}}</ref> محصول اصلی کشاورزی تاکنون برنج بوده‌است. تقریباً همه زمینهای قابل آبیاری شالیزارند (بیش از ۴۰ درصد مساحت جلگه). برنجکاری در همه مناطق وجود دارد ولی در دلتای سفیدرورد بین [[لشت نشا]] و رشت و [[طالش دولاب]] شالیزار تقریباً تنها کشت موجود است. ۵۲ درصد اراضی کشاورزی گیلان به کشت برنج اختصاص دارد. تا سال ۱۳۶۱ شمسی گیلان بزرگترین تولید کننده برنج ایران بود و ۴۰ تا ۵۰ درصد تولید ملی را داشت ولی در این سال استان همجوار مازندران از آن پیشی گرفت. ۶۰ درصد تولید استان در ناحیه دلتای سفیدرود انجام می‌شود ولی در جلگه‌های حاشیه‌ای غربی و شرقی تولید برنج با محصولات متنوع دیگری ترکیب شده‌است. این میزان تولید در گیلان اخیراً رخ داده‌است. در ۱۹۱۱ [[رابینو]] نوشت: «گرچه برنج گیلان از مازندران و [[استرآباد]] بهتر است، دو تای آخری پایتخت و مرکز ایران را تامین می‌کنند.» و چرچیل و ابوت گفته‌اند که در میانه قرن نوزدهم گیلان مجبور بود برای تامین نیاز محلی خود از مازندران وارد کند. این مسأله دو دلیل اصلی داشت: اولاً زمینداران گیلان برای پاسخ به نیاز فزاینده بازارهای اروپایی اولویت را به [[نوغان]] داری می‌دادند و این تازه در ۱۸۶۰ بود که به علت نابودی کرمهای ابریشم توسط مرض پبرین<ref>pébrine</ref> کشاورزان به برنج روی آوردند؛ ثانیاً گیلان تا ابتدای قرن بیستم و احداث راه رشت-قزوین، که آن را به [[فلات ایران]] مرتبط کرد از بقیه کشور ایزوله بود. تهران به دلیل امکانات ارتباطی از آمل توسط مازندران تامین می‌شد. مانند بسیاری از دیگر فعالیتها، تولید برنج در گیلان به دلیل نیاز بازار [[روسیه]] رونق گرفت.<ref name="EIr BERENJ ">{{یادکرد دانشنامه |نام خانوادگی=Bāzargān|نام=Ṣoḡrā |پیوند نویسنده=صغری بازرگان|مقاله={{unicode|BERENJ “rice”}} |نشانی=http://www.iranicaonline.org/articles/berenj-rice|دانشنامه=[[دانشنامه ایرانیکا|Encyclopædia Iranica]] |ویرایش=|ویراستاران= |ناشر=|سال=۱۹۸۹|زبان=en| پیوند بایگانی = http://www.webcitation.org/6EZe2IiYb | تاریخ بایگانی = 20 February 2013}}</ref>
| |
| − | [[پرونده:نشای برنج.JPG|راست|بندانگشتی|200px|نشای برنج]]
| |
| − | کشت [[توت]] برای تغذیه [[کرم ابریشم]] که زمانی از برنج مهم تر بود قدیمی ترین فعالیت کشاورزی است و در [[خوشابر]] و [[گشت(گیلان) |گشت]] در غرب و در آستانه تا قاسم آباد در شرق در کوهپایه‌ها انجام می‌شود. امروزه گیلان اصلی ترین منطقه تولید ابریشم در ایران است، و ۸۰ درصد تولید ملی را که بین ۲۰۰ تا ۴۰۰ تن در سال می‌شود را در اختیار دارد. [[تیلمبار]]، محل نگهداری کرمهای ابریشم از مشخصه‌های معماری بومی گیلان است.<ref name="EIr ABRĪŠAM">{{یادکرد دانشنامه |نام خانوادگی=Thompson|نام=D.|پیوند نویسنده=|مقاله={{unicode|ABRĪŠAM}} |نشانی=http://www.iranicaonline.org/articles/abrisam-silk-index#pt3|دانشنامه=[[دانشنامه ایرانیکا|Encyclopædia Iranica]] |ویرایش=|ویراستاران= |ناشر=|سال=۲۰۱۲|زبان=en| پیوند بایگانی = http://www.webcitation.org/6EZe2fC5k | تاریخ بایگانی = 20 February 2013}}</ref> شرکت سهامی پرورش کرم ابریشم ایران در رشت واقع شده‌است.<ref>[http://iransc.com/fa/contactus.aspx شرکت سهامی پرورش کرم ابریشم ایران<!-- عنوان تصحیح شده توسط ربات -->]</ref>
| |
| − | اولین کارخانه فرآوری چای در ایران در ۱۳۱۱ در یک ایستگاه تحقیقاتی در لاهیجان تاسیس شد و انگیزه‌ای برای کشت این گیاه ایجاد کرد.<ref name="EIr ČĀY">{{یادکرد دانشنامه |نام خانوادگی=Balland |نام=Daniel |پیوند نویسنده=|مقاله={{unicode|ČĀY}} |نشانی=http://www.iranicaonline.org/articles/cay-tea|دانشنامه=[[دانشنامه ایرانیکا|Encyclopædia Iranica]] |ویرایش=|ویراستاران= |ناشر=|سال=۱۹۹۰|زبان=en| پیوند بایگانی = http://www.webcitation.org/6EZe31agM | تاریخ بایگانی = 20 February 2013}}</ref> [[چای]] امروز مهم ترین محصول زراعی است و [[لاهیجان]] منطقه اصلی آن است. [[تنباکو]] در فومنات و مرکز تالش و درختان میوه در دو حاشیهٔ ساحلی کشت می‌شوند و میوه‌هایی چون [[گیلاس]] و [[آلو]] در شمال تالش و میوه‌های [[مرکبات]] در شرق گیلان تولید می‌شوند.<ref name="EIgeo"/> دامداری در همهٔ محلات جلگه مرکزی به دلیل فقدان مرتع خوب وضع پایینی دارد ولی برای ساکنان تالش و گالش کمربند کوهستانی منبع درآمدی اصلی ست. روستانشینان تالش و مرکبات پروران شرق گیلان هم گوساله و گوسفند نگهداری می‌کنند. در دیلمان، عمارلو و اشکورات مزارع وسیع دیمی [[گندم]] وجود دارد. منطقه رودبار و منجیل به دلیل [[اقلیم مدیترانه‌ای]]ش نظام کشاورزی بی همتایی در ایران دارد که منشا اصلی درآمد در آن [[زیتون]] و گندم و دامداری و شالیزارهای کنار سفیدرود در بخش [[رستم آباد (گیلان)|رستم آباد]] است. شیلات [[استروژن |استروژن]] که منحصر به دریای خزر است دیگر فعالیتی ست که توسط شرکتی در [[غازیان]] انزلی با کارمندانی اکثراً آذری تولید می‌شود و گیلان حدوداً نصف تولید [[خاویار]] (بین ۲۰۰ تا ۲۵۰ تن در سال) و استروژن (بین ۱۴۰۰ تا ۱۷۰۰ تن) ایران را در اختیار دارد. علاوه بر این فعالیت خاص، ۲۶ تعاونی صیادی بین ۴۰۰۰ تا ۶۰۰۰ تن ماهیهای حلال صید می‌کنند.<ref name="EIgeo"/>
| |
| − |
| |
| − | === صنایع دستی ===
| |
| − | [[پرونده:Masouleh 85 022.jpg|بندانگشتی|200px|صنایع دستی [[ماسوله]]]]
| |
| − | منطقه گیلان سنت صنایع دستی بزرگی نظیر استانهای داخلی ایران ندارد. از جمله سنتهای محلی می‌توان ابریشم، یا [[چادر شب |چادرشب]] [[قاسم آباد]]، قلابدوزی رشت، [[حصیربافی]] شامل سفره، سبد و کلاه، مصنوعات چوبی خم شده مثل پایه میز و جاسیگاری و... و سفالگری [[گمج]] (نوعی ظرف لعابی از جنس خاک رس) را نام برد. این دامنه محدود صنایع دستی به این دلیل است که گیلان بیشتر منطقه تولید کننده ماده خام (مثل ابریشم) بوده تا جایی که محصولات تمام شده تولید می‌کرده و ضمناً این منطقه به مدت طولانی روستایی مانده و کارگاهها و استادکاران حرفه‌ای اهمیت ناچیزی داشته‌اند. از محصولات نساجی گیلان می‌توان به [[لنگ]]، پارچه تافته و کجینی اشاره کرد. [[قلابدوزی رشت]] مورد تحسین زیادی قرار گرفته‌است. در شمال تالش [[شال |شال]]، و در جنوب استان [[جاجیم]] هم بافته می‌شود. [[نمدبافی |نمدبافی]] در جنوب تالش و سیاه ورود و طارم و نیز در قاسم آباد رواج دارد. حصیربافی فعالیت مشخص دلتای سفیدرود و تالاب انزلی است. گونه‌های مختلف گالی و نی روینده در ساحل دریا و نیز در منابع آب کشاورزی، به عنوان ماده اولیه حصیربافی مورد استفاده قرار می‌گیرند. تا پایان دهه ۱۹۷۰ در مناطق مختلف گیلان پنج نوع اصلی سفالگری شناسایی شده است. که عبارتند از: کاسه و تنور نانوایی در [[هشتپر]]، [[گمج]]، [[نمکار]] و [[چیره]] در [[جیرده]]، گمج و چیره خام در [[گیلده]] و خرطوم، ظروف آب و ماست در روستاهای غرب تالاب انزلی و نزدیک سیاهکل، جنوب رودسر. تنها کارگاههای شهری سفالگری در [[خمیران زاهدان]] در رشت موجود بوده‌است. سفال همچنین برای پوشش سقف خانه‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد.<ref name="EIr craft">{{یادکرد دانشنامه |نام خانوادگی=Bromberger|نام=Christian |پیوند نویسنده=|مقاله={{unicode|GILĀN xx. Handicrafts}} |نشانی=http://www.iranicaonline.org/articles/gilan-xx|دانشنامه=[[دانشنامه ایرانیکا|Encyclopædia Iranica]] |ویرایش=|ویراستاران= |ناشر=|سال=۲۰۱۲|زبان=en| پیوند بایگانی = http://www.webcitation.org/6EZe3MbE8 | تاریخ بایگانی = 20 February 2013}}</ref>
| |
| − |
| |
| − | === گردشگری ===
| |
| − | {{اصلی|فهرست جاهای دیدنی استان گیلان|آثار تاریخی گیلان|طبیعت گیلان}}
| |
| − | [[پرونده:Masouleh -Iran.jpg|بندانگشتی|220px|راست|[[ماسوله]]]]
| |
| − | [[پرونده:RudkhanCastle.JPG|بندانگشتی|چپ|200px|[[قلعه رودخان]]]]
| |
| − | [[File:Waterfall Laton.jpg|بندانگشتی|چپ|200px|[[آبشار لاتون]]]]
| |
| − | [[پرونده:برفراز لاهیجان.jpg|بندانگشتی|220px|راست|نمایی از استخر لاهیجان از فراز [[شیطان کوه]]]]
| |
| − | گیلان به دلیل برخورداری از طبیعت غنی و میراث فرهنگی و تاریخی از قطب‌های گردشگری ایران به شمار می‌رود که سالانه بیش از ۵ میلیون گردشگر را از سراسر کشور جذب خود می‌کند.<ref>{{یادکرد وب |نویسنده=|نشانی=http://www.freezones.ir/Default.aspx?tabid=346&articleType=ArticleView&articleId=2763|عنوان=نگاهی به صنعت گردشگری گیلان |ناشر=شورای مناطق آزاد ریاست جمهوری |تاریخ=|تاریخ بازبینی=۶ سپتامبر ۲۰۱۲| پیوند بایگانی = http://www.webcitation.org/6EZe3gqBV | تاریخ بایگانی = ۲۰ فوریه ۲۰۱۳}}</ref><ref>{{یادکرد وب |نویسنده=|نشانی=http://www.mehrnews.com/fa/newsdetail.aspx?NewsID=1682646 |عنوان=گردشگری بارقه امید توسعه اقتصادی گیلان/ مدیریت صحیح لازمه صنعت توریسم |ناشر=مهر |تاریخ=|تاریخ بازبینی=۲۶ سپتامبر ۲۰۱۲| پیوند بایگانی = http://www.webcitation.org/6EZe5H7mA | تاریخ بایگانی = ۲۰ فوریه ۲۰۱۳}}</ref> از جمله می توان به روستای [[ماسوله]] و دژ [[قلعه رودخان]] در [[فومن]]، شهر [[لاهیجان]] (پایتخت گردشگری جهان اسلام)، بازارهای انزلی و آستارا اشاره کرد.
| |
| − |
| |
| − | منطقه گیلان دارای بارش فراوان است تا جایی که بارش سالانه شاید به ۱۲۰ سانتی متر هم برسد. مواد ساختمانی، جز صخره سخت، سریعاً خراب می‌شوند، و ساختمانهای قدیمی تبدیل به تلی از آوار می‌شوند. درختان و علفهای هرز بر این آوارها می‌رویند و ساختمانهای قدیمی را تبدیل به تپه‌هایی پوشیده از گیاهان می‌کنند. بسیاری از این تپه‌ها که به گویش محلی به آنها کول، کوتی، دین و دوین می گویند حاشیه ساحل دریا را پر می‌کنند و هر یک پایگاهی می‌شوند که واجد ارزش برای کاوش و پژوهش باستان شناسانه‌است. به هر حال جز چراغ علی تپه در دهانه گوهر رود، که توسط [[عزت الله نگهبان]] کاویده شد و بیشتر به عنوان [[تپه مارلیک]] شناخته می‌شود، هیچ کدامشان تاکنون به طور علمی مورد کاوش و مطالعه قرار نگرفته‌اند. ساختمانهای دارای ارزش تاریخی هم وجود دارند که بیشترشان در طول تاریخشان مکرراً تعمیر و بازسازی شده‌اند. بعضی هایشان ضبط واضحی از تاریخشان دارند، ولی بیشترشان فاقد اسناد اولیه قابل اطمینان اند و باید به شواهد غیرمستقیم مانند تاریخهای حک شده بر درهای ورودی، سنگ قبرها، ضریحه‌ها یا تابوتها برای بازسازی بخشی از گذشته یک عمارت داده شده اکتفا کرده به حدس زدن منشا آنها خطر کرد.<ref name="EIrmonu">{{یادکرد دانشنامه |نام خانوادگی=Sotoudeh|نام= Manouchehr |پیوند نویسنده=منوچهر ستوده|مقاله={{unicode|GĪLĀN ix. Monuments century}} |نشانی=http://www.iranicaonline.org/articles/gilan-ix|دانشنامه=[[دانشنامه ایرانیکا|Encyclopædia Iranica]] |ویرایش=|ویراستاران= |ناشر=|سال=۲۰۱۲ |زبان=en| پیوند بایگانی = http://www.webcitation.org/6EZe5VK63 | تاریخ بایگانی = 20 February 2013}}</ref>
| |
| − |
| |
| − | استانهای گیلان و مازندران در ایران دارای بیشترین تعداد بقعه و امامزاده‌اند<ref name="بقعه">{{یادکرد دانشنامه |نام خانوادگی=ارجح|نام=اکرم |پیوند نویسنده=|مقاله={{unicode|بقعه}} |نشانی=http://www.encyclopaediaislamica.com/madkhal2.php?sid=1195|دانشنامه=[[دانشنامه جهان اسلام]] |ویرایش=|ویراستاران= |ناشر=|سال=۲۰۱۲ |زبان=en| پیوند بایگانی = http://www.webcitation.org/6EZe5qjKU | تاریخ بایگانی = 20 February 2013}}</ref> كه در اصل ائمه زيدى هستند.<ref name="Ferghe">{{یادکرد کتاب |نام خانوادگی=شریعتی فو کلایی|نام= حسن| پیوند نویسنده = |کتاب=حکومت شیعی آل کیا در گیلان | پیوند= | صفحه = ۱۵۷ | جلد = |ناشر=انتشارات شیعه شناسی |سال= ۲۰۰۹}}</ref> مقبره [[سید جلال الدین اشرف]] فرزند امام هفتم شیعیان در [[آستانه اشرفیه]] زیارتگاه شیعیان است.
| |
| − |
| |
| − | سوغاتی گیلان به دو دسته خوراکی‌ها و صنایع دستی تقسیم می‌شود. محصولات کشاورزی و دامی، پرندگان، ماهی‌ها، ترشیجات و مربا، صنایع دستی ابریشمی، چوبی و حصیری از جمله سوغاتی‌های گیلان هستند. سوغات گیلان خصوصاً مصنوعات روستایی شدیداً با آداب و سنن سازندگان ان پیوند دارد و تابع شرایط جغرافیایی محیط است. مهمترین و بهترین سوغات گیلان عبارتند از: ماهی سفید، چای، کلوچه، بادام زمینی، زیتون، برنج و صنایع دستی. در مناطق مختلف با توجه فرهنگ منطقه صنایع دستی خاصی رایج است. مثلاً سفالگری در املش و [[جیرده]]، شالبافی در تالش و نیز توسط گالش‌ها. [[چموش |چموش]] و [[چارق]] دوزی در ماسوله رایج است. همچنین نمد و بامبو بافی، فرش و گلیم و قلابدوزی در مناطق مختلف رایج است. جهانگردان به مصنوعات چوبی زیبای گیلان علاقمندند.<ref>{{یادکرد وب |نویسنده=|نشانی=http://www.gchto.ir/en/pages/souvenirs.php|عنوان=Souvenirs of Guilan Province |ناشر=Gilan's Cultural Heritage, Handicrafts and Tourism Organization |تاریخ=|تاریخ بازبینی=۱۷ سپتامبر ۲۰۱۲| پیوند بایگانی = http://www.webcitation.org/6EZe61J1P | تاریخ بایگانی = ۲۰ فوریه ۲۰۱۳}}</ref>
| |
| − |
| |
| − | == سیاست ==
| |
| − | {{همچنین ببینید|فهرست استانداران گیلان|تقسیمات سیاسی گیلان}}
| |
| − | [[پرونده:IranGilan.png|بندانگشتی|200px|راست|جایگاه‌استان گیلان در ایران، بر اساس تقسیمات کشوری جمهوری اسلامی]]
| |
| − | {{الگو:نقشه استان گیلان}}
| |
| − | هم اکنون [[محمدعلی نجفی (استاندار)|محمدعلی نجفی]] استاندار گیلان و [[زین العابدین قربانی]]، نماینده [[رهبر ایران|ولی فقیه]] در استان و امام جمعه رشت هستند.
| |
| − | استان گیلان دارای ۲۲ حزب و تشکل سیاسی است.<ref>{{یادکرد وب |نویسنده=|نشانی=http://rasht.irna.ir/News/80009984/%D8%A7%D8%AD%D8%B2%D8%A7%D8%A8-%D9%88-%D8%AA%D8%B4%D9%83%D9%84-%D9%87%D8%A7%DB%8C-%DA%AF%DB%8C%D9%84%D8%A7%D9%86,-%D8%B4%D8%B1%D9%83%D8%AA-%D8%AF%D8%B1-%D8%A7%D9%86%D8%AA%D8%AE%D8%A7%D8%A8%D8%A7%D8%AA-%DB%8C%D9%83-%D9%88%D8%B8%DB%8C%D9%81%D9%87-%D8%AF%DB%8C%D9%86%DB%8C-%D9%88-%D9%85%D9%84%DB%8C-%D8%A7%D8%B3%D8%AA/%D8%B3%D9%8A%D8%A7%D8%B3%D9%8A/|عنوان=تشکل‌های گیلان: شرکت در انتخابات یک وظیفه دینی و ملی است |ناشر=ایرنا |تاریخ=۰۹/۱۲/۱۳۹۰|تاریخ بازبینی=۲۴ سپتامبر ۲۰۱۲| پیوند بایگانی = http://www.webcitation.org/6EZe7uz3h | تاریخ بایگانی = ۲۰ فوریه ۲۰۱۳}}</ref> گیلان دارای ۴ نماینده از ۸۶ نفر اعضای [[مجلس خبرگان رهبری]]<ref>{{یادکرد وب |نویسنده=|نشانی=http://www.moi.ir/Portal/File/ShowFile.aspx?ID=8265d409-0205-4dd4-ab1e-00497cd4c72d|عنوان=قانون انتخابات خبرگان رهبری|ناشر=وزارت کشور|تاریخ=|تاریخ بازبینی=۱۷ سپتامبر ۲۰۱۲| پیوند بایگانی = http://www.webcitation.org/6EZe93Le9 | تاریخ بایگانی = ۲۰ فوریه ۲۰۱۳}}</ref>و ۱۳ نماینده در ۱۰ حوزه انتخابیه [[مجلس شورای اسلامی]] ایران است که در کل ۲۹۰ نفر نماینده دارد.<ref>{{یادکرد وب |نویسنده=|نشانی=http://www.icana.ir/NewsPage.aspx?NewsID=195555 |عنوان=نمایندگان استان گیلان در مجلس نهم |ناشر=خبرگزاری خانه ملت |تاریخ=|تاریخ بازبینی=۱۷ سپتامبر ۲۰۱۲| پیوند بایگانی = http://www.webcitation.org/6EZe9U6O9 | تاریخ بایگانی = ۲۰ فوریه ۲۰۱۳}}</ref>
| |
| − | [[کنسولگری روسیه در رشت]] با ۳۰۰ سال قدمت در پل عراق، رشت واقع شده‌است و حوزه فعالیت آن در پنج استان گیلان، مازندران، گلستان، اردبیل و آذربایجان شرقی است.
| |
| − |
| |
| − | بنا بر توصیف [[اصیل‌الدین زوزنی]] در سال ۶۵۲ هجری از گیلان تقسیمات جغرافیایی در گیلان عموماً بر پایهٔ واحد «ده» و«روستا» بنا شده بود و [[شهر]] به مفهوم واقعی در واژه‌شناسی گیلکان در این دوره جایگاه کمی داشت و حتی آن را بیشتر با واژهٔ «بازار» می‌شناختند که در فرهنگ گیلان بیشتر یک اتفاق موقتی بود که در هر هفته در برخی از سکونتگاه‌ها عموماً یک یا دو بار در هفته اتفاق می‌افتاد. شهر به مفهوم دائمی وجود نداشت بلکه با جمع شدن مردم به طور موقت در یک روز و تشکیل بازار یا «گوراب» که از همان انبوهه و گروه گرفته شده بود شکل می‌گرفت.<ref>{{یادکرد وب |نویسنده=ناصر عظیمی دوبخشری |نشانی=http://anthropology.ir/node/5607 |عنوان=فقدان شهر، ویژگی اصلی تاریخ قدیم گیلان(۱) |ناشر=انسان شناسی و فرهنگ |پیوند ناشر=انسان شناسی و فرهنگ |تاریخ=شنبه، ۲۲ خرداد ۱۳۸۹ |تاریخ بازبینی=۱۷ سپتامبر ۲۰۱۲| پیوند بایگانی = http://www.webcitation.org/6EZeAqJiS | تاریخ بایگانی = ۲۰ فوریه ۲۰۱۳}}</ref>
| |
| − |
| |
| − | در اواخر دوره [[قاجار]] گیلان که یکی از ۱۲ ولایت ایران بود<ref name="taghsimat">{{یادکرد دانشنامه |نام خانوادگی=امیراحمدیان|نام=بهرام |مقاله={{تقسیمات کشوری}} |دانشنامه=[[دانشنامه جهان اسلام]] |نشانی=http://www.encyclopaediaislamica.com/madkhal2.php?sid=3749|ویراستاران=|ناشر=|سال=|زبان=fa| پیوند بایگانی = http://www.webcitation.org/6EZeBUEnl | تاریخ بایگانی = ۲۰ فوریه ۲۰۱۳}}</ref>: به نوزده بخش تقسیم شده بود؛ بخشهای بزرگتر مانند موازی، که به تازگی از ادغام چهار بخش رشت، کهدم، کوچصفهان و خشکبیجار نشکیل شده بودند، شامل بلوکهای (زیربخشها) متعدد بود. در حدود ۱۹۵۰، گیلان یکی از بخشهای اصلی به اصطلاح [[استان یکم]] بود که زنجان و اراک، دو بخش عراق عجم سابق را هم در بر می‌گرفت و به پنج شهرستان طوالش، فومن، بندر پهلوی (انزلی)، رشت و لاهیجان تقسیم شده بود. در ۱۹۶۳ از زنجان و اراک جدا شد و شهرستان کوچک آستارا در شمال بدان ملحق شد، و نتیجتاً اندازه و مرزهای کنونی را با مساحت ۱۴٬۷۰۹ کیلومتر مربع یافت. گیلان به ۱۰ شهرستان تقسیم می‌شد: طوالش، فومن، بندر پهلوی (انزلی)، رشت، صومعه سرا، رودبار، لنگرود، رودسر و لاهیجان.<ref name="EIgeo">{{یادکرد دانشنامه |نام خانوادگی=Bazin|نام=Marcel |مقاله={{unicode|GĪLĀN i. GEOGRAPHY AND ETHNOGRAPHY}} |دانشنامه=[[دانشنامه ایرانیکا|Encyclopædia Iranica]] |نشانی=http://www.iranicaonline.org/articles/gilan-i-geography|ویراستاران=|ناشر=|سال=|زبان=en| پیوند بایگانی = http://www.webcitation.org/6EZda58vK | تاریخ بایگانی = 20 February 2013}}</ref>
| |
| − |
| |
| − | استان گیلان از سال ۱۳۴۴ در تقسیمات کشوری ایران وارد شد.<ref name="taghsimat">{{یادکرد دانشنامه |نام خانوادگی=امیراحمدیان|نام=بهرام |مقاله={{تقسیمات کشوری}} |دانشنامه=[[دانشنامه جهان اسلام]] |نشانی=http://www.encyclopaediaislamica.com/madkhal2.php?sid=3749|ویراستاران=|ناشر=|سال=|زبان=fa| پیوند بایگانی = http://www.webcitation.org/6EZeBUEnl | تاریخ بایگانی = ۲۰ فوریه ۲۰۱۳}}</ref>
| |
| − | {| class="wikitable sortable collapsible collapsed" border="1" cellpadding="4" style="float: left;" |
| |
| − | |+ مشخصات شهرستانهای استان گیلان
| |
| − | |-
| |
| − | ! شهرستان!! جمعیت (۱۳۹۰)<ref name="jamiat1"/>!! مساحت شهرستان!! پیش‌شماره تلفنی
| |
| − |
| |
| − | |-
| |
| − | | [[شهرستان رشت]] || ۹۱۸٬۴۴۵|| ۱۲۱۵|| {{عدد به فارسی|۰۱۳۱}}
| |
| − | |-
| |
| − | | [[شهرستان تالش]] ||۱۸۹٬۹۳۳|| {{عدد به فارسی|۲۱۶۰}}|| {{عدد به فارسی|۰۱۸۲}}
| |
| − | |-
| |
| − | | [[شهرستان لاهیجان]] ||۱۶۸٬۸۲۹|| {{عدد به فارسی|۴۰۷}}|| {{عدد به فارسی|۰۱۴۱}}
| |
| − | |-
| |
| − | | [[شهرستان رودسر]] ||۱۴۴٬۳۶۶|| {{عدد به فارسی|۱۳۵۴}}|| {{عدد به فارسی|۰۱۴۲}}
| |
| − | |-
| |
| − | | [[شهرستان لنگرود]] ||۱۳۷٬۲۷۲|| {{عدد به فارسی|۴۵۸}}|| {{عدد به فارسی|۰۱۴۲}}
| |
| − | |-
| |
| − | | [[شهرستان انزلی]] ||۱۳۸٬۰۰۴|| {{عدد به فارسی|۲۹۹}}|| {{عدد به فارسی|۰۱۸۱}}
| |
| − | |-
| |
| − | | [[شهرستان صومعه سرا]] ||۱۲۷٬۷۵۷|| {{عدد به فارسی|۵۸۸}}|| {{عدد به فارسی|۰۱۸۲}}
| |
| − | |-
| |
| − | | [[شهرستان آستانه اشرفیه]] ||۱۰۵٬۵۲۶|| {{عدد به فارسی|۴۲۳}}|| {{عدد به فارسی|۰۱۴۲}}
| |
| − | |-
| |
| − | | [[شهرستان رودبار]] || ۱۰۰٬۹۴۳|| {{عدد به فارسی|۲۵۱۷}}|| {{عدد به فارسی|۰۱۳۲}}
| |
| − | |-
| |
| − | | [[شهرستان فومن]] ||۹۳٬۷۳۷|| {{عدد به فارسی|۱۰۰۲}}|| {{عدد به فارسی|۰۱۳۲}}
| |
| − | |-
| |
| − | | [[شهرستان آستارا]] ||۸۶٬۸۵۷|| {{عدد به فارسی|۴۳۰}}|| {{عدد به فارسی|۰۱۸۲}}
| |
| − | |-
| |
| − | | [[شهرستان رضوانشهر]] || ۶۶٬۹۰۹|| {{عدد به فارسی|۷۴۸}}|| {{عدد به فارسی|۰۱۸۲}}
| |
| − | |-
| |
| − | | [[شهرستان شفت]] ||۵۸٬۵۴۳|| {{عدد به فارسی|۵۹۹}}|| {{عدد به فارسی|۰۱۳۲}}
| |
| − | |-
| |
| − | | [[شهرستان ماسال]] ||۵۲٬۴۹۶|| {{عدد به فارسی|۴۶۵}}|| {{عدد به فارسی|۰۱۸۲}}
| |
| − | |-
| |
| − | | [[شهرستان سیاهکل]] ||۴۷٬۰۹۶|| {{عدد به فارسی|۹۷۲}}|| {{عدد به فارسی|۰۱۴۲}}
| |
| − | |-
| |
| − | | [[شهرستان املش]] ||۴۴٬۲۶۱|| {{عدد به فارسی|۴۰۷}}|| {{عدد به فارسی|۰۱۴۲}}
| |
| − |
| |
| − | |}
| |
| − |
| |
| − | بر اساس آخرین تقسیمات کشوری سال ۱۳۸۹، استان گیلان دارای ۱۶ شهرستان، ۴۳ بخش، ۵۱ شهر و ۱۰۹ دهستان است.<ref>{{یادکرد وب |نویسنده=|نشانی=http://amar.org.ir/Default.aspx?tabid=115&agentType=View&PropertyID=867 |عنوان=جزییات اطلاعات استان گیلان |ناشر=درگاه ملی آمار |تاریخ=|تاریخ بازبینی=۱۷ سپتامبر ۲۰۱۲ ۱۹ آگوست ۲۰۱۲| پیوند بایگانی = http://www.webcitation.org/6EZeCN233 | تاریخ بایگانی = ۲۰ فوریه ۲۰۱۳}}</ref>
| |
| − |
| |
| − | == فرهنگ ==
| |
| − | === موزه‌ها ===
| |
| − | {{اصلی|موزه‌های گیلان}}
| |
| − | [[پرونده:موزه ميراث روستایی گیلان.JPG|راست|بندانگشتی|200px|یک خانه روستایی در موزه ميراث روستایی گیلان]]
| |
| − | درحال حاضر، زیر نظر [[سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری]]، نه موزه در گیلان مشغول فعالیت هستند.<ref name="muse">{{یادکرد وب |نویسنده=|نشانی=http://www.gchto.ir/main/media/muze/muze%20haye%20gilan.pdf |عنوان=معرفی موزه‌های گیلان |ناشر=میراث فرهنگی گیلان|تاریخ=|تاریخ بازبینی=۱۷ سپتامبر ۲۰۱۲| پیوند بایگانی = http://www.webcitation.org/6EZeERIYM | تاریخ بایگانی = ۲۰ فوریه ۲۰۱۳}}</ref> [[موزه رشت]]، که سابقاً خانه [[میرزا حسین کسمایی|میرزا حسین خان کسمائی]] بود در سال ۱۳۴۹ تأسیس شد.
| |
| − |
| |
| − | [[موزه میراث روستایی گیلان|موزهٔ میراث روستایی گیلان]] واقع در پارک جنگلی سراوان، در کیلومتر ۱۸ جادهٔ رشت- تهران است. هدف این موزه، انتقال بناهای روستایی نیست و حفظ [[فرهنگ]] بومی، فن ساخت و دانش نانوشته‌ای است که در روستاهای گیلان وجود داشته‌است. در این مجموعه، علاوه بر معماری روستایی مناطق مختلف استان، سایر عناصر فرهنگی مربوط به ابزارهای زندگی و کار، خوراک، [[پوشاک]] و... هم به نمایش درخواهد آمد.<ref>[http://www.gecomuseum.com/index.php?option=com_content&task=view&id=24 موزه میراث روستایی گیلان - تاریخچه موزه<!-- عنوان تصحیح شده توسط ربات -->]</ref> ماسوله نیز دارای دو موزه مردم شناسی و حیات وحش است. مزار [[کاشف السلطنه]] در لاهیجان با داشتن ادوات و وسایل سنتی و تخصصی مربوط به چای و مدارکی مربوط به چگونگی فعالیتهای پدر چای ایران، به عنوان [[موزه تاریخ چای ایران]] فعال است. موزه نظامی بندر انزلی، موزه جانورشناسی و موزه آبزیان از دیگر موزه‌های گیلان هستند.<ref name="muse"/>
| |
| − |
| |
| − | === فولکلور ===
| |
| − | {{اصلی|فولکلور گیلان|روابط بین جنسیت‌ها در گیلان|نسبت‌های خانوادگی و ازدواج در گیلان}}
| |
| − | [[پرونده:20090323(009).jpg||بندانگشتی|200px|عروسی در [[قاسم آباد (گیلان)|قاسم آباد]]]]
| |
| − | فولکلور گیلان نمونه‌ای قابل توجه از پیوندهای پیچیده بین رسوم قبل از اسلام و رسوم اسلامی‌است. به طور خاص [[تلفیق‌گرایی]] درخت، گاو نر و تخم مرغ در جاهای مقدس نظیر امامزاده و بقعه برای شیعیان و تربت برای اقلیت سنی تالش، و اهمیت عناصر طبیعی در اجرای مراسم مذهبی قابل توجه‌است. اهمیت درختان بی‌شک مشخصه‌ای مهم در فولکلور گیلانی‌است. در این جهان سبز، درختان می‌توانند به خودی خود اشیایی برای پرستش باشند؛ گاهی به عنوان بازماندگان ائمه شناخته می‌شوند و بیشترشان در کنار پرستش‌گاه‌ها قرار دارند. این درختان مقدس گاهی بزرگوار، پیر یا آقادار خوانده می‌شوند تنهٔ بزرگی دارند و صدای باد از میانشان چون زمزمه به گوش می‌رسد. شیرهٔ این درختان عظیم سرخ است و گیلانیان به این دلیل آن را خون امامان می‌دانند. این درختان محل نذر، برای بچه‌دار شدن یا شفای بیماریند. زائران در پای آنان دخیل می‌بندند، شمع روشن می‌کنند و قربانی می‌کنند. پوشش جنگلی در مراسم عزاداری [[عاشورا]] هم نقش مهمی دارد، علم‌ها با چوب شمشاد تزیین می‌شوند. جنگل هم مهمان نواز، و محلی برای پناه بردن و هم منشأ خطر و جایگاه [[جن]] و پری ظاهر می‌شود. جنگل محافظی برای حیات وحش، خصوصاً [[خرس]] که نقش برجسته‌ای در فولکلور محلی دارد، دانسته می‌شود. نازایی بلایی‌ست که زن باید پاسخگوی آن باشد. به چنین افرادی اجاق کور یا مرده‌شور گفته می‌شود. مراسم سنتی [[دندان فشون]] با درآمدن اولین دندان‌های کودک برگزار می‌شود، او را بر سفره‌ای که آینه، قیچی، قرآن، سکه طلا، کتاب، قلم، سوزن و... قرار دارد می‌نشانند و اولین چیزی که از زمین بردارد، سرنوشت آینده او را پیش‌گویی می‌کند. مثلاً اگر قرآن را بردارد روحانی می‌شود، اگر قیچی را بردارد آرایشگر می‌شود. جشن‌های نوروز و چهارشنبه سوری و یلدا (با خواندن فال حافظ) در گیلان با شکوه برگزار می‌شوند. [[سفره هفت سین]] در این منطقه بر پایه سنت ملی ایرانی, سنتهای محلی و ویژگیهای فولکور محلی با نفوذ اسلامی، چیده می‌شود.<ref name="EIfolk">{{یادکرد دانشنامه |نام خانوادگی=Bromberger |نام=Christian |مقاله={{unicode|GILAN xvi. FOLKLORE}} |دانشنامه=[[دانشنامه ایرانیکا|Encyclopædia Iranica]] |نشانی=http://www.iranicaonline.org/articles/gilan-folklore|ویراستاران=|ناشر=|سال=|زبان=en| پیوند بایگانی = http://www.webcitation.org/6EZeFWYUz | تاریخ بایگانی = 20 February 2013}}</ref>
| |
| − |
| |
| − | === هنر ===
| |
| − | [[پرونده:SUSAN TASLIMI.jpg|راست|بندانگشتی|200px|[[سوسن تسلیمی]]، بازیگر سرشناس گیلانی]]
| |
| − | {{اصلی|هنر گیلانی}}
| |
| − | [[شعر]] و [[موسیقی]] از زدوره‌های گذشته جایگاه مهمی در [[فرهنگ]] گیلانیان داشته‌است به نحوی که در بیشتر مراسم سنتی مثل مراسم [[عروسی]] ([[عروس]] بران، حنابندان و...)، مراسم پیشواز [[نوروز]]ی (عروس گوله، نوروزی خوانی، آینه تکم و...) مراسم [[کشاورزی]](نشاء، وجین و...) ترانه‌های خاصی اجرا می شده‌است.<ref>[http://www.gecomuseum.com/index.php?option=com_content&task=view&id=36 موزه میراث روستایی گیلان - موسیقی و آوازهای محلی<!-- عنوان تصحیح شده توسط ربات -->]</ref> [[امیراشرف آریانپور]] در خصوص گنجینه موسیقی گیلان می‌گوید: «این گنجینه غنی فرهنگ موسیقی، برخلاف بسیاری از مناطق ایران از وحدت سبک برخوردار نیست. نقاط مختلف گیلان چه از نظر تنوع آوازها و چه از لحاظ خصوصیات ملودی و ریتم از سبک‌های متفاوتی برخوردارند و این تفاوت سبک به خصوص بین موسیقی مردم تالش با موسیقی محلی مناطق دیلمان و اسپیلی و سایر نواحی گیلان به چشم می‌خورد.» در تالش سه نوع آهنگ قدیم دستان، تالش دستان و تازه دستان وجود دارد. طبیعت منبعی الهام بخش برای موسیقی گیلان به ویژه در سیاهکل و دیلمان بوده و این آهنگها بکر مانده‌اند. احمد بن متوکل در سال ۲۵۵ قمری در کتاب «الموسیقی العراقیه» درباره موسیقی دیلمان نوشته‌است: «آوازخوانی مردم خراسان با زنج است که دارای هفت سیم است و زخمه آن مانند زخمه چنگ است و آوازخوانی مردم ری و طبرستان و دیلمان با تنبورهاست...». [[ابونصر فارابی]] در کتاب [[کتاب موسیقی کبیر|الموسیقی]] (در ۳۳۹ قمری) به تنبور گیلانی اشاره می‌کند: «تنبور خراسانی دارای دو سیم است و گونه‌ای دیگر تنبور جیلی (گیلانی) است. شیوه کوک تنبور گیلانی از شیوه کوک خراسانیان جداست».<ref>{{یادکرد وب |نویسنده=|نشانی=http://www.ichto.ir/Default.aspx?tabid=587|عنوان=|ناشر=سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری |تاریخ=|تاریخ بازبینی=۱۷ سپتامبر ۲۰۱۲| پیوند بایگانی = http://www.webcitation.org/6EZeFrhMA | تاریخ بایگانی = ۲۰ فوریه ۲۰۱۳}}</ref>
| |
| − | [[پرونده:Jalil ziapour portrait 01.jpg|چپ|بندانگشتی|200px|[[جلیل ضیاءپور]]، نقاش گیلانی و «پدر نقاشی مدرن ایران»]]
| |
| − | نمایش [[عروس گولی]] که در آن از ماسکهای جانورگونه با اجرای رقص استفاده می‌شود و به خاطر مایه‌های عشقی آن متعلق به پیش از اسلام دانسته می‌شود توسط بازیگران دوره‌گرد در گیلان اجرا می‌شود. در عروس گولِی، غولی با کلاهی از کلش برنج و با زنگوله‌های کوچکی در دست، با ''پیرابو''، که مردی پیر است که یک مرد جوان بی‌ریش نقش آن را بازی می‌کند، بر سر به دست آوردن قلب ''نازخانم''، دختری که چون عروس لباس پوشیده و پسری نقش آن را بازی می کند، مبارزه می کند. پیروزی غول بر پیرابو نماد پیروزی جوانی بر عصر قدیم و سال جدید بر سال قدیم است.<ref name="EIfolk"/><ref>{{یادکرد کتاب |نام خانوادگی=Rubin |نام=Don |کتاب=World Encyclopedia of Contemporary Theatre: Asia/Pacific |پیوند=http://books.google.com/books?id=maGU4ziPQJQC&pg=PA203&lpg=PA203&dq=arus+guley&source=bl&ots=wIPcHKJY-m&sig=f0Caucrxz3EJVITHtEJHpq379Vc&hl=en#v=onepage&q=arus%20guley&f=false|ناشر=Taylor & Francis |سال=۲۰۰۱| پیوند بایگانی = http://www.webcitation.org/6EZeHbmHD | تاریخ بایگانی = ۲۰ فوریه ۲۰۱۳}}</ref> اول بار ارمنیان در ۲۸ ژانویه ۱۸۸۴ دو اثر نمایشی را به کارگردانی هوانس دولت بیگیان را در گیلان اجرا کردند. در این زمان، گروههای تئاتری از قفقاز به رشت و انزلی می‌آمدند و به اجرای نمایش می‌پرداختند. اولین گروه تئاتری گیلان با نام مجمع امید ترقی به مدیریت [[حسن ناصر]]، در سال ۱۲۸۹ آغاز به کار کرد. [[اکبر رادی]] از برجسته ترین نمایش نامه نویسان ایران اهل رشت بود.<ref>{{یادکرد وب |نویسنده=|نشانی=http://gilan.farhang.gov.ir/newsdetail-25364-fa.html |عنوان=زنده‌یاد «اکبر رادی» دارای جایگاهی وارسته در عرصه هنر ایران است |ناشر=اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی گیلان |تاریخ=|تاریخ بازبینی=۱۷ سپتامبر ۲۰۱۲| پیوند بایگانی = http://www.webcitation.org/6EZeHllpC | تاریخ بایگانی = ۲۰ فوریه ۲۰۱۳}}</ref> [[ابراهیم مرادی]]، از پیشگامان سینمای ایران، در سال ۱۳۰۹ خورشیدی، فیلم‌برداری، برای ساخت فیلم [[انتقام برادر |انتقام برادر]] (یا روح و جسم) را در [[انزلی]]، آغاز کرد که اولین فیلم جنایی سینمای ایران بود. دو تن از بازیگران این فیلم، ژاسمین ژوزف زن ارمنی ایرانی و لیدا ماطاووسیان نخستین ستارگان زن سینمای ایرانند. در آن زمان، خانم‌های ارمنی، برخلاف خانم‌های مسلمان، حق داشتند که بدون حجاب و با کلاه‌های جور واجور، در خیابان‌ها ظاهر شوند و بهمین دلیل، حضور آنها در نمایش‌نامه‌های مختلف و در فیلم‌ها، مخالفتی به وجود نمی‌آورد.<ref>{{یادکرد وب |نویسنده = آنسه امیری|نشانی=http://www.episodemagazine.com/N4/setare-banou.htm |عنوان= سینمای ایران در سال ۱۳۱۲| ناشر = مجله اپیزود، شماره چهار|تاریخ = |تاریخ بازبینی= ۱۷ سپتامبر ۲۰۱۲}}</ref> ولی حضور زنان در این فیلم برای مرادی ایجاد مشکل کرد.<ref>
| |
| − | {{یادکرد ژورنال | نام خانوادگی = کی| نام =هرموز | پیوند نویسنده = | عنوان =سینمای ایران، ترکیه، مصر: سه جامعه در پی هویتی نوین | ژورنال = ایران نامه |صفحات= ۲۸۲-۲۹۱| شماره =۵۸ | مکان = | ناشر = | تاریخ = ۱۳۷۶| پیوند = http://www.noormags.com/view/fa/articlepage/353918?sta=&sto=&ste=%u0627%u0628%u0631%u0627%u0647%u06cc%u0645+%u0645%u0631%u0627%u062f%u06cc| پی‌نوشت =}}</ref>
| |
| − |
| |
| − | [[حبیب محمدی]] بنیانگذار نقاشی مدرن گیلان است. [[جلیل ضیا پور]]، [[صادق بریرانی|محمد صادق بریرانی]]، [[حسین محجوبی]]، [[بهمن محصص]]، [[معصومه سیحون]]، [[اردشیر محصص]]، [[آیدین آغداشلو]]، [[فریده لاشایی]] و [[قاسم حاجی زاده]] از دیگر نقاشان برجسته گیلان هستند.<ref name="tandis3"> {{یادکرد ژورنال | ژورنال = تندیس | عنوان =یاد نقاش فراموش شده در لابه لای کلمات در گاه یاد حبیب محمدی)| پیوند = http://www.noormags.com/view/fa/articlepage/487726 | دوره = | تاریخ = ۲۳ تیر ۱۳۸۸ | شماره = ۱۵۳ | ص = ۸-۹}}</ref>
| |
| − |
| |
| − | === ادراک‌های عوامانه و ادبی از هویت ===
| |
| − | {{اصلی|ادراک مردمی و ادبی از هویت مردم گیلان}}
| |
| − | ;عادات غذایی
| |
| − | {{اصلی|غذاهای گیلان}}
| |
| − | [[پرونده:Zeytoon-Parvardeh-Zeytoun-Zeitoun-Zeytun-Persian-Olive- Pomegranate- Walnutfood-photo-by-persian-dutch-network.jpg|بندانگشتی|200px|[[زیتون پرورده]]]]
| |
| − | عادات غذایی گیلانیان چندین مشخصه خاص دارد. مصرف برنج در این منطقه برنج پرور، از هر جای دیگر ایران بیشتر است. کاربرد سبزی در بیشتر غذاها باعث سبز شدن آنها می‌شود که نشانی برای گیلانی بودن آن غذا ست. ماکیان و اردک وحشی، ماهی و زیتون هم منجر به خاص بودن این غذای محلی می‌شود. نظیر سایر نقاط ایران، آشپزی روندی طولانی ست چرا که لازم است محتویات غذا به طور فردی تهیه شود. چربی و روغن در غذاها به وفور استفاده می‌شود و طعم ترش ترجیح داده می‌شود. چاشنی که بر اساس سرکه و آب میوه جات نارس (نظیر غوره) تهیه می‌شود بسیار محبوب است. غذاهای محلی رایج هر یک به نوبه خود نماد یک شیوه آشپزیند: ''[[کته]]'' طبخ ساده برنج است، ''[[میرزاقاسمی]]'' شامل بادمجان، سیر، گوجه و تخم مرغ است، ''[[باقلاقاتوق]]'' یک خورشت محتوی لوبیا ست، ''[[اشپل]]'' به همراه [[ماهی سفید]]، ''[[سیرترشی]]'' و ''[[سبزی|هفت بیجار]]'' (مخلوطی از سبزیجات و سرکه).<ref name="EIcook"> {{یادکرد دانشنامه |نام خانوادگی= Bromberger|نام= Christian |پیوند نویسنده=کریستین برومبرژه |مقاله= {{unicode|GILĀN xxi. Cooking}} |نشانی= http://www.iranicaonline.org/articles/gilan-xxi-cooking|دانشنامه= [[دانشنامه ایرانیکا|Encyclopædia Iranica]] |ویرایش= |ویراستاران= |ناشر= |سال= ۲۰۱۲ |زبان=en}}</ref>
| |
| − | تنوع غذایی رشتیها و تضاد آن با [[عراق عجم|عراقیها]] یعنی مردم داخل یا [[فلات ایران]]، زمینه نیرومندی برای انعکاس تفاوتها است. مردم گیلان عاشق برنج که به طور سنتی با هر سه وعده اصلی غذایی میل می‌شود. این در تضاد با رژیم سنتی عراقیهاست که از نان، محصولات لبنی و گاهی گوشت گوسفند تشکیل می‌شود.<ref name="EIident"> {{یادکرد دانشنامه |نام خانوادگی= Bromberger|نام= Christian |پیوند نویسنده=کریستین برومبرژه |مقاله= {{unicode|GILĀN xv. Popular and Literary Perceptions of Identity}} |نشانی= http://www.iranicaonline.org/articles/gilan-xv-identity|دانشنامه= [[دانشنامه ایرانیکا|Encyclopædia Iranica]] |ویرایش= |ویراستاران= |ناشر= |سال= ۲۰۱۲ |زبان=en}}</ref>
| |
| − | [[پرونده:Kutum.gif|بندانگشتی|راست|ماهی سفید کاسپین]]
| |
| − | [[پرونده:بازار ماهی فروشان.JPG|بندانگشتی||200px|[[ماهی دودی]] و [[ماهی شور|شور]] در بازار ماهی فروشان در لنگرود]]
| |
| − |
| |
| − | ;دیدگاه‌های عوام
| |
| − | [[پرونده:Lahijan tea harvest.jpg||انگشتدان|200px|چایکاران زن در لاهیجان.]]
| |
| − | [[دانشنامه ایرانیکا]] در مدخل " دید عوام نسبت به هویت گیلانی " می‌نویسد: نزدیکی به تهران و ناهمگونی فرهنگی موجب شده گیلانیان مورد استهزای بعضی از تهرانی‌ها قرار بگیرند. برای مردم عراق عجم، منطقه خزر همسایه، جهانی درهم برهم و واژگون هویت خودشان است. وجود رطوبت، استفاده از گاو و خر به جای گوسفند و شتر، باز بودن در خانه‌ها و نبود دیوار خارجی، کم تر بودن حساسیت [[ناموس]]ی و خشونت بین افراد و گروهها نسبت به درون ایران؛ به نوعی زنانه بودن جامعه و مخالف با جامعه‌ای مردسالار (مشارکت بیشتر زنان، ندرت پوشیدگی، حضور در فعالیتهای تولیدی، انعطاف پذیری بالاتر در روابط بین دو جنس، گرچه قطعاً نه به حدی که در جوکها گفته می‌شود) از جمله این عواملند. این جوکها و روایات درباره گیلانیها به همان اندازه که ویژگیهای جمعیت خزر را می‌آموزد، آگاهی بیشتری درباره ارزشهای بنیادین ایرانیان مرکزنشین که چنین جوکهایی را می‌سازند و برایشان جالب است به ما می‌دهد.<ref name="EIident"> {{یادکرد دانشنامه |نام خانوادگی= Bromberger|نام= Christian |پیوند نویسنده=کریستین برومبرژه |مقاله= {{unicode|GILĀN xv. Popular and Literary Perceptions of Identity}} |نشانی= http://www.iranicaonline.org/articles/gilan-xv-identity|دانشنامه= [[دانشنامه ایرانیکا|Encyclopædia Iranica]] |ویرایش= |ویراستاران= |ناشر= |سال= ۲۰۱۲ |زبان=en}}</ref>
| |
| − |
| |
| − | === در سنت ادبی ===
| |
| − | در متون اصلی اسطوره‌ای و ادبی، سفرنامه‌ها، مطالعات تاریخی و... این منطقه گاهی دوزخی و در دیگر زمانها چون بهشتی زمینی به نظر می‌رسد؛ علاوه بر این بسیاری از نویسندگان بومی آن را دارای فرهنگ آریایی دانسته‌اند، فرهنگستانی از رسوم باستانی و ماقبل اسلامی، منطقه‌ای حاشیه‌ای، حافظ استقلال خود، و بستری برای نافرمانی. تصویر دوزخی گیلان نتیجه سنتهای شدیداً متفاوت اسطوره‌ای [[زرتشتی]]، با بازتابهایش در [[شاهنامه]] و سنت مسافرین عرب و سپس اروپایی است. در [[اوستا]] «چهاردهمین جای» خلق شده توسط [[اهورامزدا]]، «وارنا و چهار گوشه‌اش» است که به نظر جایی حاشیه‌ای و هراس انگیز می‌رسد. در [[بندهشن]] بزرگ، مردمان [[وارنا]] و مازنا (سرزمینهای اسطوره‌ای در منطقه جنوب خزر) بازماندگان زوجی متفاوت از آنی هستند که ایرانیان را خلق کرد. مردم این مناطق حاشیه‌ای انیران یا غیر [[آریایی]]، نسبت به نژاد ایرانی خارجی هستند. به نوشته [[جیمز دارمستتر]]، در اوستا و [[شاهنامه]] منطقه خزر جهانی عجیب و موطن خون بد و دیوان است و تصویر جنگلهای گیلان چون مهد نیروهای وحشی مرتبط با یک منطقه مملو از باران، جهانی از بخارات و تپ ناپاک مرتبط است. این تصویری که شبیه آخرالزمان است، توسط مسافرین عربی که به محیط خشک عادت داشتند هم به عنوان ابراز تعجب از کشف جهان مرطوب پراکنده شد. اوستاشناسان نوینتر مانند [[والتر هنینگ]] و [[مری بویس|ماری بویس]] [[وارنا]] را در منطقه بورنو شمال پیشاور (واقع در پاکستان امروزی) می‌دانند.<ref name="histcam1"/><ref>mary Boyce,"A History of Zoroastrianism: The early period",LL, 1996. page 101:"It is noteworth that according to the Vendidad (I.17) the ancient Thraetaona (whose actual home was presumably on the Inner Asian steppes) was born in Varena, which has been identified with Sanskrit Varnu, modern Buner</ref>. در اوایل قرن دهم [[ابن حوقل]] از این الفاظ برای توصیف افلیم منطقه بهره برد: «اغلب باران می‌بارد، حتی ممکن است برای کل یک سال بی توقف ببارد؛ بدون نشانی از خورشید». بین قرون هفدهم تا بیستم اروپاییانی که از منطقه گذشتند یا مدتی در آن ماندند «جو گلخانه‌ای» «بخارات متعفن» آن را تحقیر کردند. [[لرد کرزن |لرد کرزن]] منطقه را یک جهنم مالاریایی می‌خواند و با توصیف اش از مثل ''مرگ می‌خواهی گیلان برو'' نتیجه گیری می‌کند. در تضاد با تصویر جهنم مالاریایی گیلان با پوشش گیاهی غنی و تنوع لذات از سوی برخی نویسندگان بهشتی زمینی تصویر شده‌است. [[جوناس هانوی]]<ref group="یادداشت"> [[:w:en:Jonas_Hanway|جوناس هانوی]] (۱۷۱۲ - ۱۷۸۶)، جهانگرد انگلیسی، که در سال ۱۷۴۳ به ایران آمد و پس از دو سال از ایران خارج شد. ۷۴ مقاله در مورد سفرهایش نوشته‌است که این نقل قول از کتابش در مورد سفر به ناحیه اطراف دریای خزر است{{سخ}}
| |
| − | {{چپ‌چین}}''An Historical Account of the British Trade over the Caspian Sea with a Journal of Travels from London through Russia into Persia and Back Again through Russia, Germany and Holland, London, 1762''.{{پایان}}</ref>پس از توصیف «رطوبت شدید زمین» و رطوبت هوا «چنان زنگ تولید می‌کند که کار ساعت هم مختل می‌شود» گیلان را با نوعی از بهشت مقایسه می‌کند «زمین شدیداً پربار و مولد است، هر نوعی از میوه را بی کود تولید می‌کند، پرتقالها، لیموها، هلوها و انارها، انگور به وفور وجود دارد تاکها بر درختان سوارند و به طور وحشی در کوهها به وفور می‌رویند به نحوی که بخش قابل توجهی از ایالت یک بهشت است». مسافرین اغلب این تصویر یک باغ طبیعی و غنی را ذکر می‌کنند. این درست است که درختان محصور در باغها شاخه‌های اهلی شده گونه‌های وحشی بومیند. وضع گردو، فندق، آلو، گیلاس، زردآلو، گلابی، سیب، ازگیل، درخت، انجیر و درختان انار نیز که همگی احتمالاً از منطقه خزر نشات گرفته‌اند چنین است. منطقه خزر جایی است که تاک از آن نشات گرفته و هیچ گاه اهلی نشده‌است.<ref name="EIident"> {{یادکرد دانشنامه |نام خانوادگی= Bromberger|نام= Christian |پیوند نویسنده=کریستین برومبرژه |مقاله= {{unicode|GILĀN xv. Popular and Literary Perceptions of Identity}} |نشانی= http://www.iranicaonline.org/articles/gilan-xv-identity|دانشنامه= [[دانشنامه ایرانیکا|Encyclopædia Iranica]] |ویرایش= |ویراستاران= |ناشر= |سال= ۲۰۱۲ |زبان=en}}</ref>
| |
| − |
| |
| − | == رسانه ==
| |
| − | [[پرونده:Jangal newspaper 7.jpg|بندانگشتی|200px|صفحه اول روزنامه جنگل، ارگان [[نهضت جنگل]]، به مدیرمسئولی [[میرزا حسین کسمایی]]]]
| |
| − | گیلان، از قدیمی ترین مراکز رادیویی و تلویزیونی ایران برخوردار است که امروزه [[صدا و سیمای مرکز گیلان]] نامیده می‌شود. این مرکز فعالیت خود را در ۱۳۳۴ با یک دستگاه فرستنده رادیویی ۷۵ واتی که آنتن آن در اداره پست و تلگراف گیلان نصب شده بود آغاز کرد. شبکه استانی [[رادیو گیلان|صدای مرکز گیلان]] در سال ۱۳۷۷ راه اندازی شد. این رادیو دارای دو بخش برون مرزی رادیو گرجی و رادیو تالشی ست.<ref name="irib">{{یادکرد وب |نویسنده = |نشانی= http://guilan.irib.ir/index.php?option=com_content&view=article&id=5603&Itemid=394|عنوان=تاریخچه صدا و سیمای مرکز گیلان | ناشر = صدا و سیمای مرکز گیلان |تاریخ = ۱۳ بهمن ۱۳۸۷ |تاریخ بازبینی= ۱۷ سپتامبر ۲۰۱۲}}</ref> پخش سیگنالهای تلویزیونی در هفتم اردیبهشت ۱۳۴۹ در گیلان آغاز شد. این تلویزیون با شش ساعت برنامه در هفته برنامه‌های موسیقی محلی و برنامه‌های مخصوص کودکان تولید می‌کرد. [[شبکه باران]] که در سال ۱۳۷۷ افتتاح شد تنها تلویزیون محلی گیلان است که به صورت ۲۴ ساعته برنامه پخش می‌کند.<ref name="irib"/>
| |
| − | [[پرونده:561374 345969025485335 1999573275 n.jpg|بندانگشتی|راست|200px|[[مرضیه ضرابی]]، اولین نشریه زنان گیلان با نام [[نشریه نسوان شرق]] را در ۱۳۰۵ در انزلی منتشر می‌کرد.]]
| |
| − | نخستین گام [[روزنامه]] نویسی در گیلان، به سال ۱۳۲۵ ه. ق. ، برابر یکم مرداد ۱۲۸۶ خورشیدی باز می‌گردد که روزنامه خیرالکلام، به صاحب امتیازی و مدیر مسئولی میرزا ابولقاسم خان افصح المتکلمین در رشت انتشار یافت. [[پیک سعادت نسوان]] نخستین نشریه با گرایش چپ در ایران در سال ۱۳۰۶ به صاحب امتیازی [[روشنک نوعدوست]] در رشت منتشر می‌شد.<ref>{{یادکرد|فصل=|کتاب=جنبش حقوق زنان در ایران (طغیان، افول و سرکوب از ۱۲۸۰ تا انقلاب ۱۳۵۷)|نویسنده =[[الیز ساناساریان|ساناساریان، الیز]] |ترجمه=[[نوشین احمدی خراسانی]]|ناشر =نشر اختران |چاپ=اول |شهر=تهران |صفحه=ص۷۴|سال=۱۳۸۴ |شابک=ISBN 964-7514-78-6}}</ref><ref name="mashrouteh">{{یادکرد|فصل=|کتاب=زنان ایران در جنبش مشروطه|نویسنده = ناهید، عبدالحسین|ترجمه=|ناشر =نشر احیا|چاپ=|شهر=تبریز|کوشش=|ویرایش= |صفحه=۱۱۵|سال=۱۳۶۰|شابک=}}</ref>.
| |
| − |
| |
| − | در حال حاضر، حدود ۱۳۱ [[نشریه]] در گیلان، مجوز انتشار دارند؛ ۹ روزنامه، ۴۴ هفته نامه، ۶ دوهفته نامه، ۳۷ [[مجله#.D8.A8.D8.B1 .D8.A7.D8.B3.D8.A7.D8.B3 .D8.AA.D8.B1.D8.AA.DB.8C.D8.A8 .D8.A7.D9.86.D8.AA.D8.B4.D8.A7.D8.B1|ماهنامه]]، ۶ دوماهنامه، ۲۱ فصلنامه و ۷ دوفصلنامه و یک سالنامه از آن جمله هستند. ۸۷ نشریه محلی، ۲۰ نشریه سراسری (کشوری) و ۹ نشریه بین المللی در گیلان منتشر می‌شود.<ref>{{یادکرد وب |نویسنده = |نشانی= http://gilan.farhang.gov.ir/newsdetail-20043-fa.html|عنوان=بازدید مدیرعامل خانه مطبوعات ایران از غرفه گیلان | ناشر = روابط عمومی اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی گیلان |تاریخ =۹ آبان ۱۳۹۰ |تاریخ بازبینی= ۱۷ سپتامبر ۲۰۱۲}}</ref> ماهنامه [[گیله وا]] که به زبانهای فارسی - گیلکی منتشر می‌شود، و روزنامه گیلان امروز از جمله نشریات اصلی گیلان هستند.
| |
| − |
| |
| − | == زبان ==
| |
| − | {{اصلی|زبان گیلکی|زبان تالشی|زبانهای تاتی‌تبار}}
| |
| − | در گیلان سه گروه زبانی ایرانی عمده، یعنی [[گیلکی]]، [[رودباری]] و [[تالشی]] و اقلیت‌هایی از دو گروه دیگر ایرانی، [[تاتی]] و [[کردی]]، وجود دارند. زبانهای غیر ایرانی عبارت اند از [[ترکی آذربایجانی]] و برخی گویشوران [[زبان رومانی|کولی‌ها]] (با منشا هندی). حدود سه میلیون نفر در گیلان [[گیلکی]] را به عنوان زبان اول یا دوم صحبت می‌کنند ولی استفاده از گیلکی و تالشی در بسیاری از شهرهای طوالش به دلیل مهاجرت گسترده مردم از آذربایجان در حال کاهش است.<ref name="Stilo">{{یادکرد
| |
| − | |فصل=GĪLĀN x. LANGUAGES
| |
| − | |نویسنده= Donald Stilo
| |
| − | |کتاب= [[دانشنامه ایرانیکا]]
| |
| − | |ویرایش=ویرایش یکم
| |
| − | |ناشر=
| |
| − | |پیوند=http://www.iranicaonline.org/articles/gilan-x
| |
| − | |سال=
| |
| − | |شابک=}}.</ref> به نوشته محمدتقی رهنمایی، استفاده از زبان ترکی در شمال تالش و گیلکی در جنوب آن رو به افزایش است.<ref>{{یادکرد ژورنال | نام خانوادگی = رهنمایی| نام =محمدتقی| پیوند نویسنده = | عنوان =علل نفوذ زبانهای ترکی و گیلکی در تالش | ژورنال = فصلنامه مطالعات تالش |صفحات= | شماره = ۲ | مکان = | ناشر = | تاریخ = زمستان ۱۳۸۰| پیوند = | پی‌نوشت =}}</ref> همچنین [[کرمانجی]] که از گویش‌های کردی‌ست در فاراب و کرمانج [[عمارلو]] به ان گفت‌وگو می‌شود.<ref name="nader">{{یادکرد کتاب |نام خانوادگی= Jahangiri|نام=Nader |پیوند نویسنده= نادر جهانگیری |کتاب=Gilaki dialect of Lahijan:
| |
| − | a study on phonology, morphology & lexicon, Volume 3 | ناشر=Research Institute for Languages and Cultures of Asia and Africa |سال=۲۰۰۳}}</ref>
| |
| − |
| |
| − | {{میان‌ویکی|code=glk|زبان گیلکی}}
| |
| − | گیلکی دارای دو گویش عمده خاوری و باختری است که سفیدرود مرز بین متکلمان این دو گویش است.<ref name="Stilo"/> گیلکی از نظر [[زبان‌شناسی]]، به شاخه شمال غربی [[زبانهای ایرانی]] تعلق دارد. در میان اشعار گویندگان بعد از اسلام به آثاری برمی‌خوریم که به گیلکی کنونی نزدیک است. همچنین در گذشته کسانی را که ترانه‌های گیلکی می‌خواندند پهلوی‌خوان می‌نامیدند.<ref name="nader"/> این زبان نشریات منثور نوپا، از جمله روزنامه‌ها، و [[ادبیات گیلکی|ادبیاتی]] در حال شکوفایی دارد. از نظر دستور زبان تفاوتهای زیادی بین گیلکی و فارسی استاندارد وجود دارد مانند نحوه قرار گرفتن موصوف و صفت که در گیلکی بر خلاف فارسی صفت پیش از موصوف قرار می‌گیرد.<ref name="Stilo"/>
| |
| − |
| |
| − | گیلکی خود سه گونهٔ عمده دارد.
| |
| − | :الف. گونهٔ گیلکی شرق گیلان ([[بیه‌پیش]])به مرکزیت سومین شهر بزرگ این استان، لاهیجان، در منطقه‌ای محدود از شمال به [[دریای خزر]]، از جنوب به بلندی‌های [[سیاهکل]]، از غرب به [[آستانه|آستانه اشرفیه]] و [[کیاشهر|حسن‌کیاده]] تا مرزهای [[کوچصفهان]] و از شرق به [[لنگرود]] و [[رودسر]] که به تدریج به گویش مازندرانی می‌آمیزد.
| |
| − | :ب. گونهٔ گیلکی رشت ([[بیه‌پس]]) که در رشت، صومعه سرا ، خمام، [[بندر انزلی]]، [[فومن]] و [[شفت]] به آن سخن می‌گویند.
| |
| − | :ج. گونهٔ [[گالشی]]. گونهٔ دیگری از گونه‌های گیلکی است که مردم نواحی کوهستانی شرق گیلان و غرب مازندران، به آن سخن می‌گویند.<ref name="nader"/>
| |
| − |
| |
| − | [[گویش]] [[تاتی]]، در گیلان، مشابه تاتهای [[شهرستان طارم|طارم علیا]] در شمال استان زنجان است. [[گویش]] [[تالشی]] نیز، خود به سه گروه شمالی، مرکزی و جنوبی تقسیم می‌شود که نوع جنوبی آن به تاتی نزدیک تر است. تاتی و تالشی، با همدیگر، به خانواده بزرگ تری از زبانها بنام [[زبانهای تاتی تبار]] (تاتیک) تعلق دارند. رودباری نیز، احتمالاً که نوعی زبان تاتی تبار می‌باشد که ساختاری [[گیلکی]] یافته‌است.<ref name="Stilo"/> اکثر اهالی مناطق مذکور (منجمله رودبار الموت، رودبار قصران، طالقان، بومیان کرج، کوههای سمنان، ساوجبلاغ...) زبان را «تاتی» می‌شناسند و از دیدگاه علمی نزدیک ترین به تالشی است و بر پایه شواهد همان [[زبان آذری]] که با توجه به گویش گاه‌های آن همان [[زبان مادی]] یا دست کم شاخه اصلی آن است.<ref name="">{{یادکرد ژورنال | نام خانوادگی = کلباسی| نام =ایران | پیوند نویسنده = | عنوان =پیشوند فعلی ha و گونه‌های آن در گویش‌های ایرانی | ژورنال = دو فصلنامه زبان شناسی |صفحات= ۵۷| شماره = ۱-۲ (پیاپی ۴۲) | مکان = | ناشر = | تاریخ = ۱۳۸۵| پیوند = | پی‌نوشت =}}</ref> [[زبان ترکی آذربایجانی]] به صورت گسترده در [[شهرستان آستارا]]<ref name="autogenerated1">[http://library.tebyan.net/newindex.aspx?pid=102834&ParentID=0&BookID=97560&MetaDataID=27846&Volume=1&PageIndex=196&PersonalID=0&NavigateMode=CommonLibrary&Content=کتابخانه تبیان به نقل از دائره‌المعارف بزرگ اسلامی - آستارا]</ref> و [[منجیل]]<ref>Encyclopædia Iranica:[http://www.iranicaonline.org/articles/manjil Manjil]</ref> رایج است، همینک [[ترکی آذربایجانی]] در [[شهرستان تالش]]<ref>{{یادکرد وب|عنوان=جغرافیای فرهنگی|ناشر=تارنمای مرجع تالش‌شناسی|نشانی=http://www.taleshan.com/joqrafiyaye%20farhangi.htm|تاریخ بازدید=۲۱ ژوئیه ۲۰۱۳}}</ref><ref>{{یادکرد وب|عنوان=فرهنگ تطبیقی تالشی – تاتی – آذری |ناشر=پایگاه تات پژوهی|نشانی=http://www.tatha.fagig.com/tati%20talesh2.htm|تاریخ بازدید=۲۱ ژوئیه ۲۰۱۳}}</ref>، [[شهرستان رضوانشهر]]<ref>[http://guilan.irib.ir/index.php?option=com_content&view=article&id=913:-&catid=291:shahr صدا و سیمای مرکز گیلان-رضوانشهر]</ref> و [[لوشان]]<ref>[http://www.deilamestan.com/news_loader/news.aspx?index=268 زبان مردم لوشان و منجیل]بازدید: اردیبهشت۱۳۸۸</ref> نیز استفاده می‌شود.
| |
| − |
| |
| − | == آموزش ==
| |
| − | === آموزش عالی ===
| |
| − | [[پرونده:Dff.2.jpg|بندانگشتی|200px|چپ|[[دانشکده فنی فومن]]]]
| |
| − |
| |
| − | {{اصلی|آموزش عالی در گیلان}}
| |
| − | در گیلان، بیش از ۱۱۷ هزار [[دانشجو]] و ۹۹۰ نفر عضو هیأت علمی، در ۶۷ [[دانشگاه]] و مرکز آموزش عالی، به فعالیت [[آموزش]]ی، مشغول هستند.<ref>{{یادکرد وب |نویسنده = |نشانی= http://www.msrt.ir/NEWSmsrt/89News/Pages/%D8%A8%D8%A7%20%D8%AD%D8%B6%D9%88%D8%B1%20%D9%85%D8%B9%D8%A7%D9%88%D9%86%20%D9%88%D8%B2%DB%8C%D8%B1%20%D8%B9%D9%84%D9%88%D9%85%D8%8C%20%D9%86%D8%B4%D8%B3%D8%AA%20%D9%87%DB%8C%D8%A3%D8%AA%20%D9%86%D8%B8%D8%A7%D8%B1%D8%AA%20%D9%88%20%D8%A7%D8%B1%D8%B2%DB%8C%D8%A7%D8%A8%DB%8C%20%D8%A2%D9%85%D9%88%D8%B2%D8%B4%20%D8%B9%D8%A7%D9%84%DB%8C%20%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86%20%DA%AF%DB%8C%D9%84%D8%A7%D9%86%20%D8%A8%D8%B1%DA%AF%D8%B2%D8%A7%D8%B1%20%D8%B4%D8%AF.aspx|عنوان= با حضور معاون وزیر علوم، نشست هیأت نظارت و ارزیابی آموزش عالی استان گیلان برگزار شد | ناشر = وزارت علوم، تخقیقات و فناوری|تاریخ = |تاریخ بازبینی= ۱۷ سپتامبر ۲۰۱۲}}</ref>
| |
| − |
| |
| − | [[دانشگاه گیلان]]، بزرگترین دانشگاه دولتی در گیلان، جزء دانشگاه‌های برتر ایران است.<ref>{{یادکرد وب |نویسنده = |نشانی=http://www.farsnews.com/newstext.php?nn=13910604000027 |عنوان=ایجاد دانشکده فناوری‌های نوین در دانشگاه گیلان | ناشر = خبرگزاری فارس|تاریخ =۹۱/۰۶/۰۴ |تاریخ بازبینی= ۱۷ سپتامبر ۲۰۱۲}}</ref> که با ۸ [[دانشکده]] و واحدی بین المللی و دو پژوهشکده، با بیش از ۱۷۰۰۰ دانشجو، از بزرگترین مراکز آموزش عالی، در ایران است.<ref>{{یادکرد وب |نویسنده = |نشانی= http://www.guilan.ac.ir/info.php?a=25|عنوان= تاریخچه دانشگاه| ناشر =دانشگاه گیلان |تاریخ = |تاریخ بازبینی= ۱۷ سپتامبر ۲۰۱۲}}</ref>
| |
| − | همچنین، [[دانشکده فنی کاسپین]] و [[دانشکده فنی فومن]]، وابسته به [[پردیس دانشکده‌های فنی دانشگاه تهران]]، در گیلان، واقع شده‌اند.
| |
| − |
| |
| − | [[دانشگاه آزاد اسلامی واحد لاهیجان]]، دانشگاه آزاد اسلامی واحد رشت ، [[موسسه آموزش عالی دیلمان]] و موسسه آموزش عالی کوشیار، از دانشگاه‌ها و موسسات آموزش عالی غیر دولتی برتر، واقع در گیلان هستند.
| |
| − |
| |
| − | == بهداشت ==
| |
| − | نرخ مرگ و میر در گیلان بین ۱۹۹۱-۹۶ ۷ در هزار نفر و امید به زندگی حدوداً ۶۴٫۲ سال (۶۷٫۲ برای جمعیت شهری و ۶۱٫۷ برای جمعیت روستایی) تخمین زده می‌شود. آخرین تخمین معتبر نرخ تولد ۳۱٫۴ برای مناطق شهری و ۳۴٫۸ در مناطق روستایی برای هر ۱۰۰۰ نفر است. پیش بینی شده تا سال ۲۰۲۶ امید به زندگی ۷۶٫۰۳ برای مردان و ۷۹٫۰۵ برای زنان در مناطق شهری و ۷۱٫۹۳ برای مردان و ۷۵٫۱۶ برای زنان در مناطق روستایی باشد.<ref name="EIr pop">{{یادکرد دانشنامه |نام خانوادگی= Zanjani|نام= Habibollah |پیوند نویسنده= |مقاله= {{unicode|GĪLĀN ii. Population}} |نشانی= http://www.iranicaonline.org/articles/gilan-ii|دانشنامه= [[دانشنامه ایرانیکا|Encyclopædia Iranica]] |ویرایش= |ویراستاران= |ناشر= |سال= ۲۰۱۲|زبان=en}}</ref> [[دانشگاه علوم پزشکی گیلان]] در سال ۶۳ بنیان نهاده شد و دارای ۳ هزار و ۱۰۰ دانشجو در رده‌های مختلف است. گیلان دارای ۲۲ بیمارستان دولتی دانشگاهی و شش بیمارستان خصوصی بوده و ۱۲ بیمارستان دولتی جدید و دو بیمارستان خصوصی جدید نیز در آن در حال ساخت است. ۱۲۳۰ مرکز و [[خانه بهداشت |خانه بهداشت]] در این استان وجود دارند. میزان برخورداری پزشک در استان گیلان یک در هزار نفر است.<ref>{{یادکرد وب |نویسنده = |نشانی=http://www.irna.com/fa/News/95001/%D8%B3%D9%84%D8%A7%D9%85%D8%AA/%D8%B1%DB%8C%DB%8C%D8%B3_%D8%AF%D8%A7%D9%86%D8%B4%DA%AF%D8%A7%D9%87_%D8%B9%D9%84%D9%88%D9%85_%D9%BE%D8%B2%D8%B4%DA%A9%DB%8C_%DA%AF%DB%8C%D9%84%D8%A7%D9%86__%D8%B4%D8%A7%D8%AE%D8%B5_%D8%A8%D8%B1%D8%AE%D9%88%D8%B1%D8%AF%D8%A7%D8%B1%DB%8C_%D9%85%D8%B1%D8%AF%D9%85_%D8%A8%D9%87_%D9%BE%D8%B2%D8%B4%DA%A9_%D9%85%D9%86%D8%A7%D8%B3%D8%A8_%D8%A7%D8%B3%D8%AA |عنوان= رییس دانشگاه علوم پزشکی گیلان: شاخص برخورداری مردم به پزشک مناسب است | ناشر = ایرنا|تاریخ = |تاریخ بازبینی= ۱۷ سپتامبر ۲۰۱۲}}</ref>
| |
| − | گیلان دارای ۱۴۰۰ پزشک عمومی، ۶۰۰ دندانپزشک، ۲۱۶ ماما و ۴۰۰ پزشک داروساز است.<ref>{{یادکرد وب |نویسنده = |نشانی=http://www.gilannews.ir/akhbar-chap8119.html|عنوان=دکتر بهبودی: دوازده بیمارستان جدید در گیلان ساخته می‌شود | ناشر = گیلان نیوز|تاریخ = ۲۲ آذر، ۱۳۹۰ |تاریخ بازبینی= ۲۴ سپتامبر ۲۰۱۲}}</ref><ref>{{یادکرد وب |نویسنده = |نشانی=http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:VsB2mSEIEJYJ:irna.ir/NewsShow.aspx%3FNID%3D30395929+%D8%A7%D9%85%D8%B3%D8%A7%D9%84+%DB%B9%DB%B0+%D8%AE%D8%A7%D9%86%D9%87+%D8%A8%D9%87%D8%AF%D8%A7%D8%B4%D8%AA+%D9%88+%D9%85%D8%B1%DA%A9%D8%B2+%D8%A8%D9%87%D8%AF%D8%A7%D8%B4%D8%AA%DB%8C+%D8%AC%D8%AF%DB%8C%D8%AF+%D8%AF%D8%B1+%DA%AF%DB%8C%D9%84%D8%A7%D9%86+%D8%A7%D8%AD%D8%AF%D8%A7%D8%AB+%D9%85%DB%8C%E2%80%8C%D8%B4%D9%88%D8%AF%C2%BB. &cd=2&hl=en&ct=clnk&gl=us |عنوان=امسال ۹۰ خانه بهداشت و مرکز بهداشتی جدید در گیلان احداث می‌شود | ناشر = ایرنا|تاریخ = |تاریخ بازبینی= ۱۷ سپتامبر ۲۰۱۲}}</ref>
| |
| − |
| |
| − | == حمل و نقل ==
| |
| − |
| |
| − | گیلان به جز از راه دره منجیل که از طریق [[آزادراه ۱ (ایران)|آزادراه ۱]] به قزوین وصل می‌شود، راه شوسه دیگری به [[فلات ایران]] ندارد. گیلان، از طریق [[چابکسر]] با [[استان مازندران]] و از طریق [[آستارا]] با [[جمهوری آذربایجان]]، و [[اردبیل]] راه زمینی دارد. گیلان دارای مرز دریایی هم هست و در مسیر [[کریدور شمال–جنوب]] قرار دارد. تراکم بالای جمعیت و فاصله کم مراکز جمعیتی به گیلان موقعیت ممتازی در زمینه حمل و نقل بخشیده‌است.
| |
| − |
| |
| − | [[فرودگاه بین‌المللی سردار جنگل رشت]] در بلوار ولیعصر رشت با مساحت کل ۲۲۰ هکتار فرودگاه اصلی گیلان و بزرگترین فرودگاه شمال ایران است و در رتبه سیزدهم فرودگاههای ایران قرار دارد. این فرودگاه در هفته ۶۶ پرواز به ۱۳ مسیر پروازی از جمله تهران، شیراز، [[عسلویه]]، اصفهان، [[کیش]]، مشهد، اهواز، بندرعباس، [[بغداد]]، [[نجف]]، [[مدینه]]، [[جده]] و [[استانبول]] دارد.<ref>{{یادکرد وب |نویسنده = |نشانی= http://rasht.airport.ir/HomePage.aspx?TabID=6353&Site=rasht.airport&Lang=fa-IR|عنوان= مسیرهای پروازی | ناشر =فرودگاه بین‌المللی سردار جنگل رشت |تاریخ = |تاریخ بازبینی= ۱۷ سپتامبر ۲۰۱۲}}</ref><ref>{{یادکرد وب |نویسنده = |نشانی=http://rasht.airport.ir/DesktopModules/News/NewsView.aspx?TabID=0&Site=rasht.airport&Lang=fa-IR&ItemID=10001&mid=16644&wVersion=Staging |عنوان=افزایش ۱۱درصدی پروازهای فرودگاه رشت در چهارماه اول امسال | ناشر = فرودگاه بین‌المللی سردار جنگل رشت |تاریخ = |تاریخ بازبینی= ۱۷ سپتامبر ۲۰۱۲}}</ref>
| |
| − |
| |
| − | حمل و نقل جاده‌ای در گیلان از سه زیر بخش حمل و نقل کالا، مسافر و بین المللی تشکیل شده‌است. حمل و نقل مسافر عمومی جاده‌ای بین شهری با استفاده از اتوبوس، مینی بوس و سواری کرایه انجام می‌شود. ۴٫۱ درصد ناوگان حمل و نقل کالای کشور در گیلان فعالند. مراکز عمده حمل و نقل بین المللی گیلان شهرستانهای انزلی و آستارا هستند.
| |
| − |
| |
| − | [[پایانه مرزی آستارا |پایانه مرزی آستارا]] در مرز مشترک استان گیلان با کشور [[جمهوری آذربایجان]] تنها راه مواصلاتی این استان با کشورهای شوروی سابق و دروازه ورود به اروپا و مرز امین در ایران است. این مرز مقام نخست کشوری در زمینه تجارت چمدانی را داراست.<ref>{{یادکرد وب |نویسنده = |نشانی=http://www.bazarkhabar.ir/News.aspx?ID=32593 |عنوان=http://www.bazarkhabar.ir/News.aspx?ID=32593 | ناشر = بازارخبر|تاریخ = ۲۷ شهریور ۱۳۹۰|تاریخ بازبینی= ۲۹ شهریور ۱۳۹۰}}</ref>
| |
| − | [[پرونده:ANZALI90.jpg|بندانگشتی|200px|تاسیسات ساحلی [[بندر انزلی]]]]
| |
| − |
| |
| − | [[بندر انزلی]] بزرگترین بندر شمال ایران و از فعالترین بندرهای حاشیه دریای خزر و پنجمین مرز فعال ایران است با طرح شیوه‌های جدید ترانزیت چون [[کریدور شمال- جنوب]]، وجود [[منطقه آزاد تجاری-صنعتی انزلی]] اهمیت بیشتری یافته‌است.<ref>{{یادکرد وب |نویسنده = |نشانی=http://www.gilan.rmto.ir/NewSite/Glance/GlanceF/Item.asp?ParentID=4943 |عنوان=
| |
| − | سیمای حمل و نقل استان | ناشر = اداره کل حمل و نقل و پایانه‌های استان گیلان |تاریخ = |تاریخ بازبینی= ۱۷ سپتامبر ۲۰۱۲}}</ref>
| |
| − |
| |
| − | نخستین راه آهن در گیلان در سال ۱۹۱۴ توسط [[امتیاز خوشتاریا|خوشتاریای]] روس، از [[پیربازار|پیر بازار]] به رشت به طول ۹ کیلومتر کشیده شد.<ref name="pirbazar">{{یادکرد دانشنامه |نام خانوادگی= احمدی |نام= محسن|مقاله= پیربازار |دانشنامه= [[دانشنامه بزرگ اسلامی]] |نشانی= http://www.cgie.org.ir/shavad.asp?id=123&avaid=5598|ویراستاران= |ناشر= |سال= |زبان=fa}}</ref> عملیات اجرایی پروژه راه آهن گیلان (قزوین، رشت، انزلی) به طول ۲۰۵ کیلومتر در سال ۱۳۸۱ شروع شد و هم اکنون در حال پیشرفت است.<ref>{{یادکرد وب |نویسنده = |نشانی= http://www.tinn.ir/vdcdon0o.yt05z6a22y.html|عنوان= استاندارگیلان:پروژه راه آهن رشت -قزوین با جدیت دنبال می‌شود| ناشر = تین نیوز |تاریخ = ۷ اردیبهشت ۱۳۹۰|تاریخ بازبینی= ۱۷ سپتامبر ۲۰۱۲}}</ref>
| |
| − |
| |
| − | {| class="wikitable plainlinks"
| |
| − | |+ آمار حمل و نقل جاده‌ای در گیلان (۱۳۸۷)
| |
| − | |-
| |
| − | ! ۱
| |
| − | | ۷ [[پایانه#.D8.AF.D8.B1 .D8.AD.D9.85.D9.84 .D9.88 .D9.86.D9.82.D9.84|پایانه مسافربری]] در شهرهای رشت، انزلی، لاهیجان، صومعه سرا، آستارا، تالش و رودسر
| |
| − | |-
| |
| − | ! ۲
| |
| − | | ۱۱۹ شرکت حمل و نقل مسافر (۲٫۵ % شرکت‌های ایران)
| |
| − | |-
| |
| − | ! ۳
| |
| − | | ۳ [[پایانه کالا]] در رشت، انزلی، آستارا
| |
| − | |-
| |
| − | ! ۴
| |
| − | | ۱۶۰ شرکت شرکت حمل ونقل کالا (۴٫۴% شرکت‌های ایران)
| |
| − | |-
| |
| − | ! ۵
| |
| − | | فعالیت ۲ شرکت و ۱۰۳ نمایندگی در زمینه حمل و نقل بین المللی
| |
| − | |-
| |
| − | |}
| |
| − | {| class="wikitable plainlinks"
| |
| − | |+ آمارهای مرزهای استان گیلان ([http://www.rmto.ir/NEWTTO/Common/Scripts/ReadFile.asp?qsForce2SaveAs=1&qsFileName=bol1287.pdf&qsFilePath=docattach/64927-D.PDF 1387])
| |
| − | |-
| |
| − | !!! انزلی!! آستارا
| |
| − | |-
| |
| − | ! ۱
| |
| − | | ۷٫۳ درصد از ترانزیت ورودی به ایران || ۱۳ درصد از کل واردات جاده‌ای کشور (سومین مرز فعال جاده‌ای)
| |
| − | |-
| |
| − | ! ۲
| |
| − | | بیش از ۵۰ درصد حمل و نقل کالای گیلان || ۱۴ درصد از کل صادرات جاده‌ای کشور (دومین مرز فعال جاده‌ای)
| |
| − | |-
| |
| − | ! ۳
| |
| − | | واردات سالانه بیش از ۴ میلیون تن کالا || ۱۳ درصد از کل ترانزیت خروجی کشور (سومین مرز فعال جاده‌ای)
| |
| − | |-
| |
| − | ! ۴
| |
| − | | ترانزیت بیش از ۲۸۸ هزار تن سوخت و ۵۵ هزار تن کالای غیر نفتی به طور حمل و نقل ترکیبی به داخل یا خارج کشور || ۱ درصد از ترانزیت ورودی (دوازدهمین مرز فعال)
| |
| − | |}
| |
| − |
| |
| − | == ورزش ==
| |
| − | [[پرونده:Syros Ghayeghran.jpg|راست||[[سیروس قایقران]]، کاپیتان گیلانی سابق [[تیم ملی فوتبال ایران]]|200px|بندانگشتی]]
| |
| − | ورزش در استان گیلان از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است و این استان در بسیاری از موارد جزء فعالترین استانهای ایران در زمینه پرورش ورزشکار است.
| |
| − | گیلان در رشته‌های ورزشی مختلف دارای تیمهای حرفه‌ای است. [[ورزشگاه دکتر عضدی رشت]] خانه [[باشگاه فوتبال داماش گیلان]] و [[ورزشگاه تختی بندر انزلی]] خانه [[باشگاه فوتبال ملوان بندر انزلی]] است که هر دو در [[لیگ برتر فوتبال ایران]] بازی می‌کنند.
| |
| − |
| |
| − | ورزش بومی محلی در استان گیلان وجود دارد که قدمت بعضی از آنان به چند صد سال می‌رسد. از معروفترین ورزشهای بومی محلی این استان نیز می توان به [[کشتی گیله مردی]]، [[لافن بازی]]، [[کلاه پران]]، [[بروبیا]]، [[توپپا]]، [[الختور]]، [[ترنا]] و [[هفت سنگ]] اشاره کرد. در ۱۵ سال اخیر هر ساله بین ۱۰ تا ۳۰ جشنواره ورزشهای بومی محلی در استان گیلان برگزار می‌شود که در آن رشته‌های مختلف ورزشی بومی محلی به نمایش گذاشته می‌شود.<ref>{{یادکرد وب |نویسنده = |نشانی= http://guilan.irib.ir/index.php?option=com_content&view=article&id=6796:1&catid=289:adab|عنوان=ورزشهای بومی محلی با تاریخ چند صد ساله در گیلان | ناشر = صدا و سیمای مرکز گیلان|تاریخ = ۲۲ فروردین ۱۳۸۸ |تاریخ بازبینی= ۱۷ سپتامبر ۲۰۱۲}}</ref>
| |
| − | [[پرونده:Shahid Dr. Azodi Stadium.jpg|200px|بندانگشتی||[[ورزشگاه دکتر عضدی رشت]]، استادیوم خانگی [[داماش گیلان]]]]
| |
| − | باشگاه ورزشی گیو بندر انزلی سومین باشگاه ورزشی ایران و اولین باشگاه ورزشی [[گیلان]] در [[بندر انزلی]] است که به دست [[عزیز وکیل منفرد]] تاسیس شده‌است.<ref>{{یادکرد وب |نویسنده = |نشانی=http://www3.irna.ir/fa/News/208880/%D8%B3%D8%A7%DB%8C%D8%B1_%D8%B1%D8%B4%D8%AA%D9%87_%D9%87%D8%A7/%D8%B3%D9%87_%D9%86%D8%B3%D9%84_%D8%A7%D8%B2_%DB%8C%DA%A9_%D8%AE%D8%A7%D9%86%D9%88%D8%A7%D8%AF%D9%87_%D9%88%D8%B1%D8%B2%D8%B4%DA%A9%D8%A7%D8%B1_%D8%A7%D9%86%D8%B2%D9%84%DB%8C_%D8%B3%D8%A7%D8%A8%D9%82%D9%87_%D8%B9%D8%B6%D9%88%DB%8C%D8%AA_%D8%AF%D8%B1_%D8%AA%DB%8C%D9%85_%D9%85%D9%84%DB%8C_%D8%B1%D8%A7_%D8%AF%D8%A7%D8%B1%D9%86%D8%AF |عنوان=سه نسل از یک خانواده ورزشکار انزلی سابقه عضویت در تیم ملی را دارند | ناشر =ایرنا |تاریخ =۰۷/۰۳/۱۳۹۱| |تاریخ بازبینی=۲۴ سپتامبر ۲۰۱۲}}</ref> [[یعقوب کوچکزاد]] قهرمان شنای ایران و بنیانگذار رشته ژیمناستیک در گیلان، [[محمود نامجو]] قهرمان وزنه برداری جهان، [[غفور جهانی]] که فوتبال ایران را برای اولین بار جهانی کرد و [[سیروس قایقران]] اولین کاپیتان شهرستانی تیم ملی فوتبال ایران از جمله قهرمانان ورزشی گیلانی هستند.
| |
| − | {{-}}
| |
| − | == پانویس ==
| |
| − | <div>
| |
| − | {{پانویس|چپ چین=بله|۳}}
| |
| − | </div>
| |
| − |
| |
| − | == جستارهای وابسته ==
| |
| − | {{ویکی‌سفر}}
| |
| − | {{ویکی‌انبار-رده|Gilan province}}
| |
| − | *[[فهرست اهالی گیلان]]
| |
| − | * [[غذاهای گیلان]]
| |
| − | * [[آیین‌های گیلانی]]
| |
| − | * [[استانداران گیلان]]
| |
| − | * [[فهرست پرندگان گیلان]]
| |
| − |
| |
| − | == یادداشت‌ها ==
| |
| − | {{پانویس|گروه=یادداشت|اندازه=کوچک}}
| |
| − |
| |
| − | == پیوند به بیرون ==
| |
| − | ;دولت
| |
| − | *[http://ost.gilan.ir/ استانداری گیلان]
| |
| − | *[http://www.dadgil.ir/ دادگستری کل استان گیلان]
| |
| − |
| |
| − | ;جهانگردی و سرگرمی
| |
| − | *[http://www.gchto.ir/ اداره كل میراث فرهنگی،صنایع دستی و گردشگری استان گیلان]
| |
| − | *[http://www.gecomuseum.com/ موزه میراث روستایی گیلان]
| |
| − | ;فرهنگ و تاریخ
| |
| − | *[http://gl.pcci.ir/ شورای فرهنگ عمومی استان گیلان]
| |
| − | *[http://guilan.irib.ir/ صدا و سیمای مرکز گیلان]
| |
| − | *[http://www.guilanzamin.net/AboutUs.asp دایره المعارف گیلان]
| |
| − | *[http://www.artguilan.ir/ حوزه هنری استان گیلان]
| |
| − | *[http://www.galash.com/ موسیقی گیل و گالش]
| |
| − | ;آب و هوا و جغرافیا
| |
| − | *[http://new.gilmet.ir/fa/default.aspx اداره کل هواشناسی استان گیلان]
| |
| | | | |
| | == منابع == | | == منابع == |
| سطر ۵۵۶: |
سطر ۱۰۴: |
| | * {{یادکرد کتاب |نام خانوادگی=Frawley |نام=William J. |کتاب=International Encyclopedia of Linguistics: 4-Volume Set, Volume 1 |پیوند=http://books.google.com/books?id=sl_dDVctycgC&pg=RA1-PA309&dq=%22gilan+province+languages%22&hl=en&sa=X&ei=DXG6T5rnBKaY6AGt3rm1Bw&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q=%22gilan%20province%20languages%22&f=false|ناشر=Oxford University Press|سال=| پیوند بایگانی = http://www.webcitation.org/6EZdU5feU | تاریخ بایگانی = ۲۰ فوریه ۲۰۱۳}} | | * {{یادکرد کتاب |نام خانوادگی=Frawley |نام=William J. |کتاب=International Encyclopedia of Linguistics: 4-Volume Set, Volume 1 |پیوند=http://books.google.com/books?id=sl_dDVctycgC&pg=RA1-PA309&dq=%22gilan+province+languages%22&hl=en&sa=X&ei=DXG6T5rnBKaY6AGt3rm1Bw&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q=%22gilan%20province%20languages%22&f=false|ناشر=Oxford University Press|سال=| پیوند بایگانی = http://www.webcitation.org/6EZdU5feU | تاریخ بایگانی = ۲۰ فوریه ۲۰۱۳}} |
| | * {{یادکرد دانشنامه |نام خانوادگی= Dailami|نام= Pezhmann |مقاله= {{unicode|JANGALI MOVEMENT}} |دانشنامه= [[دانشنامه ایرانیکا|Encyclopædia Iranica]] |نشانی= http://www.iranicaonline.org/articles/jangali-movement|ویراستاران= |ناشر= |سال= |زبان=en}} | | * {{یادکرد دانشنامه |نام خانوادگی= Dailami|نام= Pezhmann |مقاله= {{unicode|JANGALI MOVEMENT}} |دانشنامه= [[دانشنامه ایرانیکا|Encyclopædia Iranica]] |نشانی= http://www.iranicaonline.org/articles/jangali-movement|ویراستاران= |ناشر= |سال= |زبان=en}} |
| − | {{پایان چپ‌چین}}
| |
| − | {{استان گیلان}}
| |
| − | {{دانشگاه‌های گیلان}}
| |
| − | {{استانهای ایران}}
| |
| − | {{موقعیت جغرافیایی
| |
| − | | مرکز = گیلان
| |
| − | | شمال = [[دریای خزر]]
| |
| − | | شمال شرقی = [[دریای خزر]]
| |
| − | | شرق = [[استان مازندران|مازندران]]
| |
| − | | جنوب شرقی =
| |
| − | | جنوب = [[استان قزوین|قزوین]]
| |
| − | | جنوب غربی = [[استان زنجان|زنجان]]
| |
| − | | غرب = [[استان اردبیل|اردبیل]]
| |
| − | | شمال غربی = [[جمهوری آذربایجان]]
| |
| − | | تصویر = IranGilan-SVG.svg
| |
| − | }}
| |
| | | | |
| | [[رده:استان گیلان]] | | [[رده:استان گیلان]] |
| | [[رده:استانهای ایران]] | | [[رده:استانهای ایران]] |
استان گیلان از سال ۱۳۴۴ در تقسیمات کشوری ایران به عنوان استان مستقل وارد شد. این منطقه پیش از آن ولایت گیلان و استان یکم خوانده می‌شد.[۷]
سنت مقاومت در برابر اشغالگران موضوعی تکراری در نوشته‌های نویسندگان و تاریخ‌نگاران محلّی و ملی‌گرا می‌باشد (از جمله صادق هدایت، احمد کسروی، غلام حسین صادقی، محسن عزیزی). این‌ها گیلان را در طول تاریخ به گفته‌ی مینورسکی «پرچم‌دار ایران‌گرایی (ایرانیسم)» می‌دانند.[۸]
تا قرن هفتم میلادی، گیلان در منطقه نفوذ هخامنشیان، سلوکیان، اشکانیان و ساسانیان قرار داشت که بر ایران تا قرن هفتم میلادی حکمفرمایی می‌کردند. فتح ایران بدست اعراب باعث ظهور تعداد زیادی سلسله‌های محلی در گیلان شد.[۱۶] اسکندر موفق به فتح گیلان نشد.[۱۷]
نوشته‌های دوران آغازین ساسانی و منابع عربی در قرون وسطی از تلاش اولین افراد خاندان ساسانی، اردشیر اول و شاپور اول برای تسخیر تمام ایران حکایت می‌کنند. تا زمان شاپور اول تمامی حاکمان محلی برکنار شده بودند و فرزندان شاپور جایگزین آنها شده بودند. از جمله بهرام که بر گیلان حکم می‌راند.[۱۲]حدود فتوحات اردشیر را نمی‌توان با دقت تعیین کرد. اکثر مناطق پارتی، شامل حکومتهای تابع از ساسانیان اطاعت کردند. بنا به گفته طبری، پادشاهان کوشان و توران در شرق به اردشیر گرویدند، اما در غرب، و جزایر خلیج فارس و بحرین، لشکرکشی انجام شد و این مناطق فتح شدند. اینکه گیلان و مناطق ساحلی خزر به اردشیر پیوسته باشند غیر محتمل است چونکه عنوان گیلانشاه برای اولین بار در دوران شاپور اول ظاهر شد.[۱۸] مناطق حاشیه خزر مادیه یک منطقه جغرافیایی و قومیتی متمایز ایران را شکل می‌دادند و به استقلال سیاسی گرایش داشتند. نامه تنسر نشان می‌دهد شاه گشناسب، در ابتدای دوره ساسانی شاه گیلان، دیلم و رویان، طبرستان و دماوند بوده است. منطقه، یک پادشاهی تابع و بعدها استان کوههای پتشخوارگر (فرشواذگر) را شکل می‌داد. شهر اصلیش، رشت (سایرو پولیس)، باید بر سر راههای پارتی به ارس و آتورپاتکان بوده باشد. مسیحیت از طریق این راه می‌توانسته از قرن دوم به بعد به گیلها رسیده باشد گرچه تازه از قرن ششم به بعد اسقف نشین شده‌است. جاده ماه در جنوب از طریق شادشاپور (قزوین)، قابل دسترسی بود.[۱۹]
از آنجا که از دوره هخامنشیان و ساسانیان، گیلان با خاندانها و فرمانروایان محلیش تقریباً همیشه مستقل بود، دین زرتشتی و کلنی‌های نسطوری توانست برای مدت طولانی در آن دوام آورد.[۲۰] در ۵۳۳ از گیلان همراه با آمل به عنوان پایگاه کشیشی نسطوری نام برده شده‌است. گفته می‌شود خاندان دابویگان هم پیش از رفتن به مازندران از گیلان نشات گرفته‌است.[۱۱]
افول صفویان و انقراض آنان در سال ۱۷۲۲، منجر به یک حالت آشوب در کشور شد. مناطق شمالی کشور نسبت به تاثیر و اشغال خارجی آسیب پذیر شد. اولین تلاشها توسط روسیه تزاری برای تسلط بر دریای خزر و استانهای ایرانی گیلان، مازندران، استرآباد و آذربایجان در همین زمان شروع شد. این قرن پرآشوب ظهور سه رهبر قدرتمند ایلی را به خود دید، نادر شاه افشار، کریم خان زند و آغا محمد خان قاجار. طی بیشتر این دوره، گیلان توسط فرمانروایان محلی از بازماندگان اسحاقیه و خصوصاً امیره دباج فومن و بیه پس با کمک حکام شهرها و بخش‌ها که آنها هم از خاندانهای محلی بودند اداره می‌شد که یا به طور مستقل حکم می راندند یا استقلال نسبیشان را با پرداخت خراج به چهره‌های نوظهور فوق الذکر و فرمانداران کل منتصب آنان تضمین می‌کردند. تقسیم گیلان به دو بخش در این دوره هم ادامه یافت. در این دوره تعدادی فرماندار کل هم توسط نادرشاه، کریم خان و آغا محمد خان برای گیلان منصوب شدند ولی دوره آنها عمدتاً کوتاه بود. طی دوره نادرشاه، فرمانروایان گیلان خراج اختصاص یافته به‌استان را به فرمانداران کل یا خزانه مرکزی می‌فرستادند. به هرحال مالیات‌گیری منجر به دو شورش عمده شد. در هرج و مرج پس از قتل نادر شاه، قلمرو او به دست سران ایلی افتاد. در گیلان، آقا جمال فومنی (از بازماندگان امیره دباج، و فرزند آقا کمال که در دوره شاه سلطان حسین فرمانروای گیلان بود) همراه با آقا صافی حکومت مرکزی را شکست دادند و حکومت استان را از رشت به دست گرفتند. آقا جمال در ۱۷۵۳ در نتیجه یک عداوت قدیمی توسط آقا هادی شفتی در شفت کشته شد. آقا هادی با کمک میرزا ذکی حاکم گسکر برای ۴ ماه بر گیلان حکومت کرد.
او در یک حمله ناگهانی توسط سران قاجار دستگیر و اعدام شد. آنها هدایت الله، فرزند جوان آقا جمال را به فرمانروایی رشت منصوب کردند. پس از رسیدن کریم خان به قدرت هدایت الله خان به تهران فرستاده شد و یک حامی کریمخان در ۱۷۶۰ جایگزین او شد. ولی وقتی کریمخان در یک کارزار نظامی در آذربایجان بود هدایت الله خان به گیلان گریخت و دوباره به مقام فرمانروایی گیلان رسید. بعد از مدتی جنگ و گریز، کریمخان نهایتاً او را ۱۷۶۷ به فرمانروایی گیلان منصوب کرد و دختر او را به عقد پسرش ابوالفتح خان درآورد. هدایت الله خان توانست شبه-استقلال گیلان را تا رسیدن آغا محمد خان به قدرت در دهه ۱۷۷۰ حفظ کند. در ۱۷۷۳ او سعی کرد حمایت روسها را کسب کند و وقتی موفق نشد در ۱۷۷۹ به فتحعلی خان خان خانات قبه برای کمک روی آورد. علاقه هدایت الله خان به حفظ حدی از استقلال باعث شد او در آخرین تلاش برای مقاومت علیه حاکمیت در حال ظهور قاجار دوباره از روسها تقاضای حفاظت کند. گرچه نپذیرفتن تقاضای روسها برای الحاق بندر انزلی منجر شد روسها آغا محمد خان را تحریک کنند که گیلان را فتح کند. مصطفی خان دولو با ۶۰۰۰ سرباز به رشت حمله کرد و هدایت الله خان را شکست داد. وقتی او در یک کشتی روسی پناه گرفت، روسها او را به آقا علی تنها بازمانده خاندان آقا رفیع شفتی که همگی توسط هدایت الله کشته شده بودند تحویل دادند. او توسط آقا علی اعدام شد. گیلان تحت فرمانروایی هدایت الله که تجارت خارجی را با جذب شمار زیادی از ارامنه، روسها، یهودیان و هندیان به رشت حمایت می‌کرد پیشرفت کرد. آنها در کاروانسراهای جداگانه می‌زیستند و تجارت می‌کردند. او با حکمرانی در یکی از بارونق‌ترین ایالات ایران با یک درامد سالانه قابل توجه (حدود ۲۰۰ هزار پاوند) در یک دوره طولانی ثروت زیادی به دست آورد و با سخاوتمندی زیست. او خراج بزرگی از ابریشم و طلا به حاکمان از محمدحسن خان تا کریمخان و آغامحمدخان می‌فرستاد. او درباری درخشان و با مبلمان عالی و شرابهای قوی و بردگان گرجی، و یک ارتش حقوق بگیر از ۱۵ هزار مرد داشت که می‌توانست ده هزار نیروی ایالتی هم بدان بیفزاید. او علاوه بر در آمد سرشار از تولیدات محلی خصوصاً ابریشم، از مالیات ثابت سرانه بر جامعه بزرگ ارمنی و نیز از تجارت با روسها که یک پست تجاری مستحکم در انزلی داشتند کسب می‌کرد.[۲۳]
