|
|
| (۴ نسخهٔ میانی توسط کاربر مشابهی که نشان داده نشده) |
| سطر ۱: |
سطر ۱: |
| − | '''اورشلیم''' {{به عبری|ירושלים}} و {{به عربی|أورشلیم القُدس}} یا '''بیت‌المقدس''' {{به عربی|بَيْتُ الْمَقْدِس}} یا '''قُدس''' {{به عربی|القُدس}}، شهری در دامنه [[جبال الخلیل]] و یکی از قدیمی‌ترین شهرهای جهان است. [[اسرائیل|اسرائیلی‌ها]] و [مردم فلسطینی|فلسطینی‌ها]] هر دو این شهر را پایتخت خود می‌دانند، طوری که اسرائیل موسسات دولتی اصلی خود را در این شهر نگه داشته‌است و [[حکومت خودگردان فلسطین]] آن را در نهایت به عنوان مقر حکومت خود می‌شناسد. گرچه هیچ کدام از این ادعاها به طور گسترده مقبولیت جهانی ندارند. این شهر در هر سه دین بزرگ [[ادیان ابراهیمی|ابراهیمی]] [[یهودی|یهودیت]]، [[مسیحیت]] و [[اسلام]] مقدس است. جمعیت اورشلیم ۸۰۰۰۰۰ نفر (سال ۲۰۱۲)<ref name="چرا بیت‌المقدس این‌قدر مهم است؟"/> و مساحت آن ۱۲۵٫۱ کیلومترمربع است.
| + | #تغییر_مسیر [[بیت المقدس]] |
| − | | + | |
| − | اورشلیم یکی از چهار شهر مقدس یهودیان محسوب می‌شود و در کنار شهرهای [[صفاد]]، [[حبرون]] و [[طبریه]]، محل سکونت بسیاری از دانشمندان مذهبی یهودی بوده است.<ref>[http://www.israel-iran.org/page5e.htm طبریه]، وزارت مهاجرت اسرائیل</ref> این شهر مقدس‌ترین شهر در [[مسیحیت]] محسوب می‌شود و نیز پس از [[مکه]] و [[مدینه]] سومین شهر مقدس برای [[مسلمان|مسلمانان]] است.
| + | |
| − | | + | |
| − | قلب بیت‌المقدس "[[شهر قدیمی اورشلیم|شهر قدیمی]]" است.
| + | |
| − | | + | |
| − | در سال ۵۳۹ پیش از میلاد [[کوروش بزرگ|کوروش]] به یهودیان آواره اجازه داد تا به اورشلیم باز گردند و در آنجا آزادانه برای خود [[کنیسه]] بسازند.<ref>[http://www.iranicaonline.org/pages/chronology-1 CHRONOLOGY OF IRANIAN HISTORY PART 1] ''iranicaonline.org''</ref>
| + | |
| − | | + | |
| − | == نام ==
| + | |
| − | {{اصلی|نامهای دیگر اورشلیم}}
| + | |
| − | نام این شهر در زبان عبری یروشلاییم و در زبان عربی قدس است. از دیگر نامهای این شهر می‌توان به جروسلم، اورشلیم و یا بیت‌المقدس اشاره کرد.<ref name="چرا بیت‌المقدس این‌قدر مهم است؟">{{یادکرد وب | تاریخ بازبینی=۲۰ نوامبر ۲۰۱۴ | عنوان=چرا بیت‌المقدس این‌قدر مهم است؟ | ناشر=[[بی‌بی‌سی فارسی]] | تاریخ=۲۸ آبان ۱۳۹۳ | نام=اریکا | نام خانوادگی=چرنوفسکی | نشانی=http://www.bbc.co.uk/persian/world/2014/11/141119_an_jerusalem}}</ref>
| + | |
| − | | + | |
| − | در متن‌های [[فارسی میانه|پهلوی]] از این شهر با نام ''اورشلیم'' (Urišlīm) یاد شده‌است.<ref>مکنزی، فرهنگ کوچک زبان پهلوی ←اورشلیم؛ ''مینوی خرد'' صفحهٔ ؟</ref> پس از اسلام در منابع فارسی از این شهر به طور عمده با سه نام ''ایلیا''، ''اورشلیم'' (یا ''اورشلم'') و ''بیت‌المقدس'' یاد شده‌است.<ref>لغتنامه دهخدا←بیت‌المقدس؛ مستوفی، «مقالهٔ سوم»، ''نزهةالقلوب''؛ ۵۲. ''مجمل‌التواریخ والقصص''، ۴۱؛ ابوریحان بیرونی، ''التفهیم'' ۲۴۷</ref> در برخی از منابع فارسی این ایلیاست که نام عبری شهر دانسته شده‌است<ref>برای نمونه: مستوفی، «مقالهٔ سوم»، ''نزهةالقلوب''، ۵۲</ref> و نیز گفته شده‌است که اورشلیم نامی‌است که برخی پارسیان شهر را به آن باز خوانند.<ref> مجمل‌التواریخ ۴۱</ref> در برخی منابع ایلیا یکی سه شهرستان زمین بیت‌المقدس دانسته شده‌است.<ref name=autogenerated1>''تاریخ بلعمی''، ۳۴۳</ref> دو شهرستان دیگر را نام ''[[بلقا]]'' و ''[[اریحا]]''ست.<ref name=autogenerated1/> هر دو صورت بیت‌المُقَدَّس و بیت‌المَقْدَس در زبان فارسی به کار رفته‌است. گرچه صورت بیت‌المَقْدَس اصیل‌تر است —و ترکیب عبری בית המקדש (بیت همقدش) با آن خویشاوند است — صورت بیت‌المقدَّس به طور خاص برای گنجانیدن در بحر متقارب (و بعضاً هزج) مناسب است و در شعر فارسی به کار گرفته شده‌است.<ref>چنان که سعدی در بحر متقارب می‌گوید: «چو بیت‌المقدّس درون پر قباب / رها کرده دیوار بیرون خراب». یا نظامی در همان بحر گوید: «چو از قدسیان این حکایت شنید / عنان سوی بیت‌المقدّس کشید». خاقانی در بحر هزج می‌گوید: «که بهر دیدن بیت‌المقدّس / مرا فرمان بخواه از شاه دنیا».</ref>
| + | |
| − | | + | |
| − | در [[بیت‌المقدس در ادبیات فارسی|بسیاری از متون کهن نظم و نثر فارسی]] از این شهر با نام بیت‌المقدس یاد شده است و بنا به گفتهٔ [[فردوسی]] نام این شهر در زبان پهلوی، کنگ دژهودج یا دژ هوخت‌گنگ بوده است:
| + | |
| − | | + | |
| − | {{شعر}}{{ب|به خشکی رسیدند سر کینه جوی|به ''بیت‌المقدس'' نهادند روی}}{{ب|که بر [[پهلوان|پهلوانی]] زبان راندند|همی ''کنگ دژهودج''ش خواندند}}{{پایان شعر}}<ref> [http://www.gozir.com/adab/index.php?s=بیت+المقدس نام بیت‌المقدس در برخی از اشعار کهن فارسی]:</ref>
| + | |
| − | | + | |
| − | سیاست رسمی دولت اسرائیل، الزام می‌دارد که أُورُشَلِیمَ، که هم ریشه نامهای عبری و انگلیسی ست، در کنار القُدس به صورت أُورُشَلِیمَ-القُدس به کار برود.<ref>[http://www.jerusalem.muni.il/jer_main/defaultnew.asp?lng=3 האתר הרשמי של עיריית ירושלים<!-- عنوان تصحیح شده توسط ربات -->]</ref>
| + | |
| − | | + | |
| − | == تاریخچه ==
| + | |
| − | [[پرونده:Coresh_St_1.JPG|بندانگشتی|250px|چپ|[[خیابان کورش (اورشلیم)|خیابان کورش]] در بخش مرکزی اورشلیم.]]
| + | |
| − | تا پیش از [[جنگ شش‌روزه]] ۱۹۶۷ میلادی بخش غربی شهر در اختیار اسرائیل و بخش شرقی در اختیار اردن بود. پس از آن [[بیت‌المقدس شرقی]] به اشغال اسرائیل در آمد. در ۱۹۸۰ بعد دولت اسرائیل رسماً بیت‌المقدس شرقی را که عمدتاً فلسطینی‌نشین است ضمیمه خاک خود کرد، لیک جامعهٔ بین‌الملل این الحاق را به رسمیت نشناخته‌است.<ref>[http://www.bbc.co.uk/persian/world/2014/11/141111_an_jerusalem_tensions_increasing| بیت‌المقدس، شهری در آستانه انفجار ] بی بی سی فارسی، ۲۰ آبان ۱۳۹۳</ref>
| + | |
| − | | + | |
| − | === ریشه‌شناسی اورشلیم ===
| + | |
| − | ''اورشلیم'' برخلاف آنچه ممکن است بدواً به نظر آید توسط عبرانیان بر شهر نهاده نشده‌است بلکه اصلی اوگاریتی می‌دارد. البته [[زبان اوگاریتی]] چون زبان عبری از زبان‌های سامی‌است. نام اصلی شهر قبل از ورود عبرانیان اوراشالیموم یا اوراشالیمو به معنای بنیاد شالم بود. شالم نام خدایی از خدایان اوگاریتی بود. بعدها عبرانیان این نام را تغییر ندادند چرا که در عبری به معنای باران صلح می‌شد. از نگاه دستور زبان عبری، این کلمه از دو بخش "اور" به معنی باران و "شلیم" به معنی صلح و سلام است.<ref>{{یادکرد وب| نشانی = http://www.abarim-publications.com/Meaning/Jerusalem.html| عنوان = Meaning, origin and etymology of the name Jerusalem | تاریخ بازدید = مرداد ۱۳۸۸ | تاریخ = | ناشر = وب‌گاه رسمی | زبان = انگلیسی}}</ref>
| + | |
| − | | + | |
| − | == مردم ==
| + | |
| − | === زبان ===
| + | |
| − | زبان های عمومی در این شهر، [[زبان عبری]] و [[زبان عربی]] هستند.
| + | |
| − | | + | |
| − | === قومیت ===
| + | |
| − | هم‌اکنون ۳۹ درصد از جمعیت ۸۰۰ هزار نفری اورشلیم را [[مردم فلسطینی]] تشکیل می‌دهند.<ref>{{یادکرد وب | تاریخ بازبینی=۲۵ اکتبر ۲۰۱۳ | عنوان=Why Jerusalem’s new mayor will only be able to count on one half of the city | ناشر=independent | تاریخ=۲۲ اکتبر ۲۰۱۳ | نام=Ben | نام خانوادگی=Lynfield | نشانی=http://www.independent.co.uk/news/world/middle-east/why-jerusalems-new-mayor-will-only-be-able-to-counton-one-half-of-the-city-8897617.html | کد زبان=en}}</ref>
| + | |
| − | | + | |
| − | === مذهب ===
| + | |
| − | ترکیب مذهبی این شهر بنا بر آمار [[اداره مرکزی آمار اسرائیل]] در سال ۲۰۱۲ میلادی۵۰۲۸۳۰ نفر یهودی، ۲۸۸۱۷۰ نفر مسلمان، ۱۴۸۲۰ نفر مسیحی، ۹۰ نفر [[دروزی]] و ۹۳۹۰ نفر هم پیرو دیگر ادیان هستند.<ref name="چرا بیت‌المقدس این‌قدر مهم است؟"/>
| + | |
| − | | + | |
| − | === فرهنگ ===
| + | |
| − | بسیاری از خانواده‌های [[یهودی سکولار]] ساکن اورشلیم، به دلیل فشارهای مذهبی یهودیان ارتدوکس، دیگر [[فهرست شهرهای اسرائیل|شهرهای اسرائیل]] را برای زندگی انتخاب کرده و اکثراً به [[تل‌آویو]] نقل مکان می‌کنند و در عوض مذهبیان اصولگرا به آن مهاجرت می‌کنند.<ref>[http://www.dw-world.de/dw/article/0,,4129945,00.html اتوبوس‌های زنانه مردانه در اورشلیم] (''دویچه وله فارسی'')</ref>
| + | |
| − | | + | |
| − | === جمعیت ===
| + | |
| − | | + | |
| − | == جغرافیا ==
| + | |
| − | {{تمیزکاری بخش}}
| + | |
| − | | + | |
| − | اورشلیم در ۳۵ درجه و ۱۳ دقیقه طول شرقی و ۳۱ درجه و ۵۰ دقیقه عرض شمالی واقع شده‌است. این شهر بر روی کوههای یهودا، که مقسم آب بین دره اردن در شرق و [[دریای مدیترانه]] در غرب است، بر روی دو تپه صخره‌ای به ارتفاع ۷۵۰ متر از سطح دریا در میانه کوههای بیت‌ایل (یا بیت ئیل) در شمال و حبرون یا الخلیل در جنوب، در فلات قدس و الخلیل واقع شده‌است. در جانب مغرب شهر دامنه کوههای یهودا گسترده‌است و در جانب مشرق دشت یهودا که تا [[دریای مرده]] ادامه دارد. فاصله این شهراز کناره غربی کوههای یهودا ۱۵ تا ۱۶ کیلومتر و ازکناره شرقی آن تنها ۲ کیلومتر است. بلندی ارتفاعات شمالی و جنوبی شهر به ۱۰۰۰ متر می‌رسد. چون بلندی شهر در میانه این دو ارتفاع کمتر از این‌است، شکل توپوگرافیک این شهر به چیزی شبیه زین اسب بدل شده‌است. این وضعیت با شکل ساخت‌شناختی کوههای یهودا، که همچون صخره‌ای یکپارچه و بدون دره‌است آن را به دژی تبدیل کرده که بر ناحیه وسیعی‌در پیرامون خود اشراف دارد. فاصله این شهر از ساحل مدیترانه ۵۲ کیلومتر، و از دریای مرده ۲۲ کیلومتر، و ارتفاع آن از سطح دریای مرده (که سطح آن از دریاهای‌آزاد پائین‌تر است) حدود ۱۱۵۰ متر است. اورشلیم از عمان ۸۸ کیلومتر، از دمشق ۲۹۰ کیلومتر، از بیروت ۳۸۸ کیلومتر، و از قاهره ۵۲۸ کیلومتر فاصله دارد. این شهر در ملتقای راه‌های واصل بین شمال به جنوب و شرق به غرب در منطقه واقع شده و علاوه بر آن که از طریق راه‌های زمینی به شهرهای‌الخلیل، بیت‌لحم، رام‌الله و نابلوس می‌پیوندد، از طریق خط آهن نیز با تل‌آویو و یافا در ساحل مدیترانه مربوط است. فرودگاه قلندیه در بخش شمالی نیز ارتباط این شهر را با جهان خارج برقرار می‌کند.
| + | |
| − | | + | |
| − | === حصار اورشلیم ===
| + | |
| − | [[پرونده:DavidTower.jpg|250px|بندانگشتی|نمایی از [[برج داوود]] در کنار [[دروازه یافا]].]]
| + | |
| − | حصار شهر اورشلیم گرداگرد شهر کهن را فراگرفته‌است. <!-- طول و عرض جغرافیایی [با منبع گوگل ارث]
| + | |
| − | | + | |
| − | [ N شمالی "۰ '۴۵ °۳۱ ]
| + | |
| − | | + | |
| − | [ E شرقی "۶۰ '۵۹ °۳۴ ] -->
| + | |
| − | | + | |
| − | این حصار دارای دروازه‌های است با نامهای زیر:
| + | |
| − | * [[دروازه عمود]]
| + | |
| − | * [[دروازه ساهره]]
| + | |
| − | * [[دروازه جدید]]
| + | |
| − | * [[دروازه یافا]]
| + | |
| − | * [[دروازه مغاربه]]
| + | |
| − | * [[دروازه نبی داود]]
| + | |
| − | * [[دروازه اسباط]]
| + | |
| − | | + | |
| − | == وضعیت حقوقی ==
| + | |
| − | [[پرونده:JerusalemEastAndWest.jpg|بندانگشتی|راست|250پیکسل|نیلی: بیت‌المقدس غربی{{سخ}}سبز: بیت‌المقدس شرقی{{سخ}}سرخ: زمین بی‌ساکن{{سخ}}سیاه: دیوار قدیمی شهر]]
| + | |
| − | وضعیت اورشلیم یکی از مهمترین موضوعات در مناقشه اسرائیل و فلسطین بوده‌است، در سال ۱۹۴۷ [[قطعنامه ۱۸۱ مجمع عمومی سازمان ملل متحد]] در مورد حکومت آینده فلسطین مقرر کرد تا این شهر برای یک دوره ده ساله تحت کنترل هیچ کدام از دو کشور فلسطین و اسرائیل قرار نگیرد و با یک رژیم ویژه بین‌المللی با نظارت [[سازمان ملل متحد]] اداره شود. اما این طرح هیچگاه اجرایی نشد. با پایان [[جنگ ۱۹۴۸]] بخش غربی شهر به تصرف اسرائیل و بخش شرقی به تصرف اردن درآمد و اسرائیل در جنگ شش روزه بخش شرقی را نیز تصرف کرد.<ref>[http://www.hamdami.com/MFAFA/JerusalemCapital/2-City%20of%20Religions شهر ادیان] (''وزارت امور خارجه اسرائیل'')</ref> جامعه جهانی حضور اسرائیل در بیت المقدس شرقی و بخش‌های دیگر [[کرانه باختری رود اردن]] را «اشغال نظامی» می‌داند و به همین دلیل هم با ساخت شهرک‌های یهودی نشین در این مناطق مخالف است.<ref>[http://www.bbc.co.uk/persian/world/2012/04/120426_l03_palestinian_abbas.shtml BBC فارسی - جهان - محمود عباس: بازدید از مسجد الاقصی مجاز است<!-- عنوان تصحیح شده توسط ربات -->]</ref>
| + | |
| − | | + | |
| − | در ۳۱ ژوئیه ۱۹۸۰ با تایید [[کنست]] پایتختی اورشلیم طبق مرزهای تعیین شده توسط دولت اسراییل در سال ۱۹۶۷، به یک اصل قانونی در حقوق اسراییل تبدیل شد.<ref>[http://www.mfa.gov.il/MFA/MFAArchive/1980_1989/Basic%20Law-%20Jerusalem-%20Capital%20of%20Israel Basic Law- Jerusalem- Capital of Israel<!-- عنوان تصحیح شده توسط ربات -->]</ref> در پاسخ [[شورای امنیت سازمان ملل متحد]] طی قطعنامهٔ ۴۷۸ در همان سال اسراییل را برای اتخاذ این قانون سرزنش کرد، و تاکید کرد که این مخالف قانونهای بین‌المللی است، و از اطلاق پذیری کنوانسیون ۱۹۴۹ ژنو بر بخش غربی اورشلیم جلوگیری نخواهد کرد، زیرا این شهر جزء فرمانداری اورشلیم تحت قدرت ملی فلسطین پنداشته می‌شود.<ref>[http://www.un.org/documents/sc/res/1980/scres80.htm Security Council Resolutions 1980<!-- عنوان تصحیح شده توسط ربات -->]</ref> [[سازمان آزادی بخش فلسطین]] مرکزی را در بخش شرقی اورشلیم اداره می‌کرد که به دستور وزارت کشور اسراییل بسته شد.<ref>http://en.wikipedia.org/wiki/Orient_House</ref>
| + | |
| − | {{پاک‌کن}}
| + | |
| − | | + | |
| − | == مراکز آموزشی ==
| + | |
| − | [[دانشگاه عبری اورشلیم]] بر بالای تپه‌ای به نام [[کوه اسکوپوس]] قرار دارد. این دانشگاه، یکی از برترین [[آموزش عالی در اسرائیل|دانشگاه‌های اسرائیل]] است.<ref>{{یادکرد وب|عنوان= فهرست یکصد دانشگاه برتر جهان|تاریخ= ۱۳ اوت ۲۰۰۶ |نشانی = http://www.msnbc.msn.com/id/14321230/|تاریخ بازدید = ۲۰۰۷/ژوئن/۴|ناشر = مجله نیوزویک}}</ref>
| + | |
| − | | + | |
| − | [[مرکز درمانی هداسا]]، از بیمارستان‌های دانشگاهی اسرائیل و یکی از برترین بیمارستان‌های اسرائیل است که بر بلندی‌های کوه اسکوپوس در اورشلیم واقع شده‌است.
| + | |
| − | | + | |
| − | [[دانشگاه قدس]] نیز دانشگاهی فلسطینی است که در قسمت شرقی شهر اورشلیم واقع شده‌است.
| + | |
| − | | + | |
| − | [[کتابخانه ملی اسرائیل]] با ۵ میلیون نسخه دارایی، مالک بزرگ‌ترین کتابخانه جهان به زبان عبری<ref>[http://www.jnul.huji.ac.il/eng/history.html Jewish National & University Library History]</ref> نیز در شهر اورشلیم واقع شده‌است.
| + | |
| − | | + | |
| − | == جستارهای وابسته ==
| + | |
| − | * [[بناهای با اهمیت مذهبی اورشلیم]]
| + | |
| − | * [[نامهای دیگر اورشلیم]]
| + | |
| − | * [[دانشگاه عبری اورشلیم]]
| + | |
| − | * [[کتابخانه ملی اسرائیل]]
| + | |
| − | * [[نام بیت‌المقدس در متون کهن فارسی]]
| + | |
| − | * [[یوم یروشالاییم]] یا '''روز اورشلیم'''
| + | |
| − | | + | |
| − | == پانویس ==
| + | |
| − | {{پانویس|۲}}
| + | |
| − | | + | |
| − | == منابع ==
| + | |
| − | {{ویکی‌سفر}}
| + | |
| − | {{ویکی‌انبار-رده|Jerusalem}}
| + | |
| − | * {{یادکرد|نویسنده=بیرونی، ابوریحان|کتاب=التفهیم لاوائل صناعة التنجیم|کوشش=به تصحیح و مقدمهٔ جلال‌الدین همایی|چاپ=پنجم|شهر=تهران|سال=۱۳۸۶|ناشر=نشر هما|شابک= ISBN 978-964-6171-31-2}}
| + | |
| − | * {{یادکرد|نویسنده=طبری، محمد بن جریر|کتاب=تاریخ الرسل و الملوک [تاریخ بلعمی]|ترجمه=ابوعلی بلعمی|کوشش=با تکملهٔ ابوعلی بلعمی و تصحیح محمدتقی بهار و کوشش محمد پروین گنابادی|چاپ=سوم|شهر=تهران|ناشر=زوّار|سال=۱۳۸۵|شابک=ISBN 964-401-094-9}}
| + | |
| − | * {{یادکرد|کتاب=مجمل التواریخ و القصص|کوشش=به تصحیح محمدتقی بهار |شهر=تهران|ناشر=دنیای کتاب|سال=۱۳۸۱|شابک= ISBN 964-5870-73-9}}
| + | |
| − | * {{یادکرد|نویسنده=مستوفی، حمدالله|کتاب=نزهةالقلوب (مقالهٔ سوم)|کوشش=به کوشش [[محمد دبیرسیاقی]]|ناشر=حدیث امروز|شهر=قزوین|چاپ=اول|سال=۱۳۸۱|شابک=ISBN 964-7536-17-8}}
| + | |
| − | * مکنزی، دیوید نیل. ''فرهنگ کوچک زبان پهلوی''. ترجمه مهشید میرفخرایی. تهران: [[پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی]] ۱۳۷۹.
| + | |
| − | | + | |
| − | {{اورشلیم}}
| + | |
| − | {{شهرهای بالای ۵۰۰۰۰ نفر اسرائیل}}
| + | |
| − | {{میراث جهانی یونسکو در اسرائیل}}
| + | |
| − | {{شخصیت‌ها و اعلام قرآنی}}
| + | |
| − | {{مکان‌های مقدس اسلامی}}
| + | |
| − | {{یهودیان و یهودیت}}
| + | |
| − | {{مهدویت}}
| + | |
| − | | + | |
| − | [[رده:اورشلیم|اورشلیم]]
| + | |
| − | [[رده:استان اورشلیم]]
| + | |
| − | [[رده:استان قدس]]
| + | |
| − | [[رده:پایتخت‌های آسیا]]
| + | |
| − | [[رده:پایتخت‌های فرهنگ عربی]]
| + | |
| − | [[رده:پایتخت‌های فلسطین]]
| + | |
| − | [[رده:تاریخ اسلام]]
| + | |
| − | [[رده:جوامع تاریخی یهودیت]]
| + | |
| − | [[رده:سرزمین‌های مورد مناقشه در آسیا]]
| + | |
| − | [[رده:شهرهای استان اورشلیم]]
| + | |
| − | [[رده:شهرهای اسرائیل]]
| + | |
| − | [[رده:شهرهای فلسطین]]
| + | |
| − | [[رده:شهرهای مقدس یهودیان]]
| + | |
| − | [[رده:مکان‌های مقدس]]
| + | |
| − | [[رده:مکان‌های مقدس اسلامی]]
| + | |
| − | [[رده:مکان‌های مقدس یهودی]]
| + | |
| − | [[رده:نزاع اسرائیل و فلسطین]]
| + | |
| − | [[رده:هلال حاصل‌خیز]]
| + | |
