نمایش مبدأ برای خوارزم

{{coord|42|11|22.59|N|59|19|34.22|E|display=inline,title}}
[[پرونده:Iran provinces in Abbasid Caliphate.jpg|بندانگشتی|550px|چپ|موقعیت خوارزم در نقشه ایران در عصر [[خلفای عباسی]] (جنوب بحر خوارزم یا دریاچه آرال کنونی در بالای نقشه) برگرفته از کتاب [[جغرافیای تاریخی سرزمین‌های خلافت شرقی]]]]

'''خوارَزم''' (نام‌های دیگر: '''خوراسمیه'''، '''خوراسمیا''') سرزمینی کهن و بزرگ در [[ازبکستان]] و [[ترکمنستان]] است که در [[دلتا|دلتای]] رود [[آمودریا|آموی]] و در کنار [[دریاچه خوارزم]] قرار گرفته است.

== تاریخ ==
[[پرونده:Bandera de Khiva abans 1917.svg|چپ|بندانگشتی|150px|<small>پرچم [[خانات خیوه]] در ابتدای [[۱۹۱۷ (میلادی)|۱۹۱۷]]</small>]]

این سرزمین به دلیل جایگاه جغرافیایی ویژه‌اش همواره مورد تازش بیگانگان بوده است. آگاهی‌ها درباره تاریخ خوارزم پیش از میلاد ناقص و پراکنده است. برخی پژوهشگران خوارزم را جایگاه سرایش [[اوستا]] می‌دانند. لغتنامهٔ دهخدا در سرواژهٔ «خوارزم» از آن به «مهد قوم آریا» یاد می‌کند.<ref>لغتنامهٔ دهخدا، سرواژهٔ «خوارزم».</ref>

تاریخ خوارزم، به اندازه تاریخ [[سغد]]، کهن است و، با وجود این، تا سال ۱۹۳۰ آگاهی زیادی درباره آن در دست نبود. در این تاریخ تولستوف مقداری بازمانده‌های عهد [[نوسنگی]] را در آنجا یافت که مربوط به هزاره چهارم و سوم پیش از میلاد بود، و کوشش خود را مصروف گذشته خوارزم کرد. وی به این نتیجه رسید که، ماهیگیران و شکارچیان این نواحی در عصر مفرغ با ساکنان کرانه‌های ولگا، غرب قفقاز و [[اورال]]، و همچنین با مردم شمال ایران تماس داشتند. خوارزمیان تا سده‌های پیش از میلاد، با استفاده از یک روش آبیاری پیچیده توانسته بودند که جوامع بزرگی تشکیل دهند. خوارزمیان اگرچه در سده ششم پیش از میلاد در زمان [[کوروش هخامنشی]] مغلوب [[هخامنشیان]] شدند، ولی استقلال خود را در سده چهارم بازیافتند، اما در سده اول یا دوم میلادی تحت تسلط [[کوشانیان]] در آمدند. با وجوداین، در سده دوم و سوم میلادی دوباره مستقل شدند و توانستند سکه بزنند و تا سده دوازدهم به همین صورت آزاد ماندند.<ref>هنر قوم‌های کهن - نقاشی‌های سغدی. مترجم: بهزادی، رقیه. در: مجله «چیستا» (از ۳۵۸ تا ۳۶۸). آذر ۱۳۶۹ - شماره ۷۳.</ref>

دودمان ایرانی‌تبار [[آفریغیان]] که از والیان [[ساسانیان]] بودند در سرزمین خوارزم فرمان می‌راندند و پس از اسلام تا سال ۴۰۸/۱۰۱۷ پایدار ماندند اما در آن سال از محمود غزنوی شکست خوردند. این رویداد پایان فرمان‌روایی ایرانی‌تباران بر خوارزم را رقم زد و [[ترک‌سازی]] منطقه به مرور زمان عنصر ایرانی را در اقلیت و عنصر ترک را در خوارزم به اکثریت رساند.<ref>C.E. Bosworth: CHORASMIA ii. In Islamic times. in: Encyclopaedia Iranica.</ref>

ورود [[اسلام]] به خوارزم چندان آسان صورت نگرفت، چنانکه دوام آن به خوارزم چنان آسان نبود. گشودن کامل خوارزم به دست [[قتیة بن مسلم]] در ۹۳ ه.ق روی داد. بر پایه نوشته‌های جغرافی‌نویس‌های اسلامی خوارزم سرزمینی بوده است که در شمال و باختر آن، سرزمین [[ترکمانان]] و در جنوب و خاور آن، [[خراسان]] و [[فرارود]] قرار داشته. ولایت خوارزم دو شهر بزرگ داشته که یکی [[کهنه‌گرگانج|گرگانج]] و دیگری [[کاث]] نامیده می‌شده‌اند. در زمان [[خوارزمشاهیان]] شهر گرگانج پایتخت ایران بود. آنگاه که [[مغولان]] به خوارزم یورش بردند، از همان ابتدا روشن بود که آنجا را با خاک یکسان خواهند کرد، چناچه از اورگنج تختگاه خوارزمشاهیان جز تلی خاک چیزی باقی نماند. کشتار مردم به دست مغولان نزدیک به همه گنجینه دانش و ادب را که خوارزمیان در طول سال‌ها اندوخته بودند بر باد داد. در یورش [[چنگیز]] شمار فراوانی از دانشمندان و شاعران کشته شدند.<ref name="ادب فارسی"/> 

[[پرونده:خوارزم.jpg|250px|بندانگشتی|'''خوارزم''' در جنوب [[دریاچه خوارزم]] یا دریاچه آرال]]
شهر خوارزم در دوره اسلامی به دلیل وجود علمای زیاد در این شهر از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بوده. به عنوان شاهدی بر این اهمیت در زمانی که بین تیمور و والی خوارزم، امیر حسین صوفی اختلافی پیش آمد تیمور قصد کرد که به این شهر لشکر کشی کند اما علمای دربار تیمور به دلیل وجود علمای مهمی در این شهر او را از این کار باز داشتند. [[حافظ ابرو]] این رخداد را چنین نقل می‌کند:<ref name="hafez_abroo_1">
زبده التواریخ – حافظ ابرو
شابک : 964-422-365-9
جلد 1 – ص 465
</ref>

{{نقل قول|امیر حسین صوفی والی خوارزم به امیر صاحب قران پاسخ ناهمواری داد و تیمور قصد لشکرکشی به خوارزم نمود. امیر صاحب قران از خشونت آن جواب در تاب شد و خواست در فور با لشکری جرار متوجه آن دیار گردد. بزرگان ماوراءالنهر مثل مولانا جلال الدین کشی و خواجه عصام الدین ماضی و سایر ایمه و قضات، صفت قبه الاسلام خوارزم کردند که، امروز در روی زمین مفخر اهل اسلام و مقر علما انام خاک پاک خوارزم است و روضه مشایخ کرام نشاید که به واسطه غرض یک کس در زیر دست و پای لشکر جرار مستهلک شوند.}}
[[پرونده:Khwarezmid-empire-1220CE.png|چپ|بندانگشتی|300px|<small>امپراتوری [[خوارزمشاهیان]]، [[۱۲۲۰ (میلادی)|۱۲۲۰م]]</small>]]

کم و بیش پس از پیدایش [[ازبکان]] بدین سو، خوارزم را خیوه خوانده‌اند. حکومت این منطقه پس از [[تیمور گورکانی]] در قرن ۱۰ هجری/۱۵ میلادی به دست نوادگان تیمور افتاد. [[خانات خیوه]] یا خوارزم که مرکز آن در شهر خیوه بود، در اوج قدرت خود بر تمامی نواحی اطراف دریاچه آرال در شمال [[ازبکستان]] و جنوب غربی [[قزاقستان]] کنونی و بخش‌های بزرگی از [[ترکمنستان]] کنونی حکومت می‌کرد. در سال ۱۱۵۳ [[نادر شاه]] به خیوه تاخت و آن را به تصرف خود درآورد و طاهرخان یکی از سپاهیان خود را به فرمانروایی آنجا گماشت. هفت‌سال بعد با مرگ نادر دوباره ازبکان تیموری در این منطقه به قدرت رسیدند. در ۱۲۵۲-۱۲۵۳ ه.ق روس‌ها به خیوه لشکر کشیدند اما این لشکرکشی بهره‌ای نداشت. سرانجام [[روسیه]] توانست در روزگار فرمانروایی محمد رحیم‌خان (۱۲۸۱ - ۱۲۹۰ ه.ق) خیوه را به تصرف خود درآورد و این منطق به صورت تحت‌الحمایه امپراتوری روسیه درآمد. پس از پیروزی انقلاب بلشویکی ۱۹۱۷ در روسیه، سوسیالیست‌ها در سال ۱۹۲۰ دولتی به نام [[جمهوری شوروی خلق خوارزم]] را تأسیس کردند که بخشی از اتحاد شوروی بود. چهار سال بعد روس‌ها تقسیمات مرزی [[آسیای میانه]] را بر حسب ملیت ساکنان تغییر داده و بیشتر جمهوری خوارزم در جمهوری ازبکستان ([[استان خوارزم]] و [[جمهوری خودمختار قره‌قالپاقستان]]) و بخشی هم در ترکمنستان ([[استان داش‌حوض]]) قرار گرفت.<ref name="ادب فارسی"/>

== زبان ==
[[زبان خوارزمی]] یکی از [[زبان‌های ایرانی‌تبار شرقی]] در [[آسیای میانه]] بوده و از خویشاوندان [[زبان سغدی]] به شمار می‌آمده. به نوشته [[ابوریحان بیرونی|بیرونی]] زبان خوارزمی در دوره او زنده بوده و بخشی از خوارزمیان بدان سخن می‌گفتند. گمان می‌رود اندکی پس از بیرونی زبان خوارزمی از میان رفته و [[زبان‌های ترکی]] جای آن را گرفتند.<ref name="ادب فارسی"/>

== ریشه نام ==
درباره ریشه نام خوارزم دیدگاه‌های گوناگونی بیان شده ازجمله آن‌که ریشه آن *hwāra-zam/zmī- به معنای «سرزمین پرورنده» است و یا این‌که ترکیبی است از ''خوار''(پست) و ''زم''(زمین) به معنای «سرزمین پست».<ref>{{یادکرد وب| نشانی = http://www.iranicaonline.org/articles/chorasmia-index | عنوان = CHORASMIA| تاریخ بازدید = ۴ دی ۱۳۸۷| تاریخ = | ناشر = دانشنامهٔ ایرانیکا | زبان = فارسی}}</ref> که گزینه دوم با موقعیت جغرافیایی خوارزم که در زمین‌های پست کنار رود قرار گرفته سازگاری دارد.<ref>زرشناس، زهره: زبان خوارزمی. در وبگاه [http://persianacademy.ir/UserFiles/File/NF/05/NF-05-05.pdf فرهنگستان زبان]. بازدید: نوامبر ۲۰۱۴.</ref>

در [[فارسی باستان]] به خوارزم هوآرزمیس ((H)uwārazmiš) گفته می‌شد و در [[زبان اوستایی|اوستایی]] به آن خوآیریزم (Xᵛāirizəm) می‌گفتند.<ref>زرشناس، زهره: زبان خوارزمی. در وبگاه [http://persianacademy.ir/UserFiles/File/NF/05/NF-05-05.pdf فرهنگستان زبان]. بازدید: نوامبر ۲۰۱۴.</ref>

مقدسی ریشه این نام را از واژه‌های خوارزمی، خوار به معنای گوشت و رزم به معنای هیزم دانسته که اشتقاقی عامیانه است.<ref>زرشناس، زهره: زبان خوارزمی. در وبگاه [http://persianacademy.ir/UserFiles/File/NF/05/NF-05-05.pdf فرهنگستان زبان]. بازدید: نوامبر ۲۰۱۴.</ref>

گاه گفتار درباره نام خوارزم با افسانه آمیخته است. بر اساس یکی از این افسانه‌ها که [[فردوسی]] نیز در [[شاهنامه]] آن را به نظم کشیده، آنگاه که [[کیخسرو]] به کین‌خواهی پدر خود [[سیاوش]]، بر [[افراسیاب]] شورید، در نبردی که بر لب [[آمودریا]]، در زمینی هموار با سپاه [[توران]] رو در رو شد. [[شیده]] سردار [[تورانیان]] با سخن گفتن از دلاوری‌های خود کیخسرو را به جنگ تن به تن فراخواند، بدین شرط که پیروز مبارزه، پیروز جنگ باشد. در آن نبرد کیخسرو بر شیده پیروز شد و خوارزم را به چنگ آورد. برخی بر این نظرند که چون ''خوار'' در [[فارسی]] به معنی آسان و کار بی‌مایه است، مراد از خوارزم، ''رزم آسان'' بوده است.<ref name="ادب فارسی">{{یادکرد |کتاب= دانشنامه ادب فارسی: ادب فارسی در آسیای میانه|نویسنده= انوشه، حسن(به سرپرستی)|ناشر =سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی|چاپ= اول(ویراست دوم)|شهر=[[تهران]] |سال=۱۳۸۰ |صفحه=ص۳۸۳-۴۰۰|شابک= ISBN 964-422-417-5 (جلد اول)}}</ref>

[[زکریای قزوینی]] این درباره روایتی دیگر دارد؛ گویا پادشاهی بر چهار صد نفر از بزرگان ملک خویش خشم گرفت و آنان را به جایی دور از میهن(کاث) تبعید کرد. تبعیدیان در آن مکان خانه‌هایی برای خود ساختند. پادشاه به دیدن آنها رفت، حالشان را پرسید و پاسخ شنید که «ما ماهی داریم و هیزم، ماهی بریان می‌کنیم و می‌خوریم». به گفته قزوینی چون گوشت در زبان آنها ''خوار'' و هیزم، ''رزم'' خوانده می‌شد آن سرزمین را ''خواررزم'' نامیدند و رفته رفته یکی از «ر»های آن افتاد و به خوارزم آوازه یافت. این روایت مبنای علمی ندارد، اما بسیاری از گذشته‌نگارها و جغرافی‌نویسان بدان اشاره کرده‌اند.<ref name="ادب فارسی"/>

== جستارهای سیاسی وابسته به خوارزم ==
* [[خوارزمشاهیان]]
* [[اردوی زرین]]
* [[تیموریان]]
* [[خانات خیوه]]
* [[جمهوری شوروی خلق خوارزم]]
* [[جمهوری سوسیالیستی ازبکستان شوروی]]
* [[جمهوری سوسیالیستی ترکمنستان شوروی]]
* [[جمهوری ازبکستان]]
* [[جمهوری ترکمنستان]]

== چهره‌های نامدار ==
* [[ابوریحان بیرونی]]
* [[مجدالدین بغدادی]]
* [[محمد ابن موسی خوارزمی]]

== جستارهای وابسته ==
* [[آل عراق]]
* [[استان خوارزم]]
* [[پیمان آخال]]
* [[خوارزمشاه]]

== پانویس ==
# {{پاورقی|1}}ویکی‌پدیای انگلیسی، نسخه ۶ سپتامبر ۲۰۰۶؛ نسخه اصلی یاد شده: {{چر}} C.E. Bosworth, The Encyclopedia of Islam, Vol IV, 1978. p. 1061{{رچ}}

== منابع ==
{{پانویس|2}}
* نگاهی به ویکی‌پدیای انگلیسی

== پیوند به بیرون ==
* [http://www.loghatnaameh.com/dehkhodaworddetail-ccd9070aca46440d8c844de698663b84-fa.html لغتنامه دهخدا - خوارزم]

{{ساتراپی‌های هخامنشیان}}
{{جغرافیای اوستا}}

[[رده:آسیای مرکزی]]
[[رده:تاریخ ازبکستان]]
[[رده:تاریخ ایران]]
[[رده:تاریخ ایران باستان]]
[[رده:تاریخ خوارزم]]
[[رده:ترکستان]]
[[رده:ساتراپی‌های هخامنشیان]]
[[رده:سرزمین‌های ایران باستان]]
[[رده:سرزمین‌های کهن شرق]]
[[رده:کشورهای سابق در آسیا]]
[[رده:منطقه‌های تاریخی ایران]]